Klaun (August August, august) to jedna z najlepszych sztuk znanego czeskiego dramaturga i dysydenta (założyciela Karty 77) Pavla Kohouta (1928). W latach 70-tych i 80-tych była wielokrotnie wystawiana na deskach teatrów europejskich i amerykańskich. Ówcześni realizatorzy cenili ją ze względu na jej polityczny wydźwięk i samego autora (który był zmuszony do emigracji z komunistycznej Czechosłowacji, do czasów "aksamitnej" rewolucji mieszkał w Wiedniu), ale okazuje się, że i dziś tekst sztuki zawiera wiele aktualnych aluzji społecznych i politycznych. Sam autor napisał w przedmowie do ostatniej wersji dramatu: "Sztuki teatralne mają coś wspólnego z dziećmi. Ich przyjście na świat łączy się z wielką nadzieją, ale dopiero życie zadecyduje o ich wartościach i ich losie. Zwykle autor najbardziej lubi tę ostatnią. Pokładana w niej nadzieja jest nadal świeża, niesplamiona ani niewłaściwą inscenizacją, ani złą krytyką. Jednak z upływem lat, w dorobku życia zaczynają się wyróżniać sztuki, które nie przegrały batalii z czasem i wciąż są aktualne. Taką sztuką jest dla mnie Klaun. Ponowne spotkania z tym tekstem na scenach wielu krajów dają mi materiał do wielu nowych przemyśleń."
Streszczenie dramatu:
Akcja sztuki rozgrywa się w cyrku - miejscu szczególnym, gdzie rzeczywistość miesza się z iluzją, co jest zachętą do wprowadzenia przez realizatorów różnego rodzaju popisów cyrkowych i trików. Dyrektorem cyrku jest pan Holzknecht, a jego prawą ręką lizus - Inspektor maneżu. Tytułowy bohater - August (w tradycji niemieckojęzycznej słowem august określa się cyrkowego klauna) marzy o tym, żeby pozwolono mu tresować osiem białych lipicanów (to konie rasy lipicańskiej, hodowanej w Austrii i w Niemczech, szczególnie cenione ze względu na atrakcyjny wygląd). August to głupi klaun, z którego wszyscy mogą się śmiać. Pokaz tresury koni jest popisowym numerem dyrektora cyrku, więc August musi najpierw zostać dyrektorem. Holzknecht obiecuje Augustowi, że zostanie nim, jeśli spełni trzy warunki. Po pierwsze musi mieć wizytówkę. W atmosferze dowcipów głupi August dowiaduje się, co to jest i składa kalendarz tak, aby ukazało się w nim trzy razy słowo August - jako: imię, nazwisko i zawód. Spełnienie drugiego warunku: założenie rodziny, czyli posiadanie żony i dziecka, wydaje się trudniejsze. Czując, że będzie z tego niezła zabawa, dyrektor przedstawia Augustowi drewnianą lalkę, jako zakochaną w nim do szaleństwa Lulu. Okazuje się, że Lulu jest chora i wezwany do pomocy "lekarz" dokonuje całkowitej dewastacji laki. August jest zrozpaczony, poszczególne części lalki zostają wrzucone do skrzyni. Po chwili wyskakuje z niej żywa Lulu (kobieta- klaun). Przy okazji pojawia się również jej ojciec - zakochany w sobie klaun, Bumbul. August ma już żonę, teraz kolej na dziecko. Robiąc sobie dowcipy z Augusta pracownicy cyrku instruują go, jak się robi dziecko. Okazuje się, że w łóżku; August wchodzi więc pod pierzynę i "wysiaduje" swoje potomstwo. Pojawia się August - junior. Inspektor jest najwyraźniej zaniepokojony rozwojem sytuacji - August spełnił już dwa postawione mu warunki. Postanawiają wspólnie z dyrektorem pokrzyżować plany Augusta. Informują głupiego klauna, że nie może zostać dyrektorem cyrku, dopóki żyje Bumbul, bo według zasady starszeństwa to on powinien przejąć tę funkcję. Lulu przekonuje Augusta, że muszą zabić jej ojca. Po kilku nieudanych próbach okazuje się, że bohater nie jest stanie nikogo zabić. Patową sytuację rozwiązuje dobrowolna decyzja Bumbula, iż ten odejdzie do raju, bo tam proponują mu atrakcyjny angaż. Ostatnim zadaniem, jakie otrzymuje August, jest posiadanie własnego cyrku. Chce kupić go od dyrektora, ale okazuje się, że nie ma ani grosza. Próbuje sprzedać zawistnemu Inspektorowi swoją fantazję w postaci jajka. Mściwy Inspektor rozbija je, ale z rozbitego jajka wyskakują kurczaki, które potem zmieniają się w kury znoszące kolejne jajka. August, Lulu i Junior sprzedają je teatralnej publiczności i uzyskują sumę potrzebną do kupna cyrku. W tej sytuacji Dyrektor i Inspektor łapią się ostatniej deski ratunku: podsuwają małemu Juniorowi akrobatkę Ewelinę. Zakochany w niej Junior wyrzeka się swojego ojca i odchodzi z cyrku. Wraz z nim znika także Lulu. August traci rodzinę, a więc także możliwość tresury lipicanów. Dyrektor Holzknecht przekonuje go, że w tej sytuacji powinien popełnić samobójstwo - w ten sposób dostanie się do raju, gdzie będzie mógł tresować ukochane konie. August w ostatniej chwili rezygnuje z samobójstwa, w tym samym momencie zjawia się Lulu z nowym synem. Wychodzi na to, że August ponownie ma spełnione wszystkie warunki i może przystąpić do pokazu tresury lipicanów. Po przebudowie maneżu i montażu okratowanego wybiegu dla zwierząt, August wchodzi z rodziną do środka. Z niecierpliwością oczekuje nadejścia upragnionych zwierząt, ale na znak dyrektora do klatki zostają wpuszczone tygrysy. Gaśnie światło - przedstawienie jest skończone. Do ukłonów wychodzi cały zespół cyrkowy. Tylko klaunów nie ma wśród nich...
Uwaga tłumacza: W czeskim oryginale klauni (szczególnie August i Lulu) mówią dialektem morawskim, który charakteryzuje się niedbałą wymową końcówek oraz "niechlujstwem" językowym. Tłumacząc postaram się znaleźć odpowiedni ekwiwalent w języku polskim.