10+

Ten dramat pokazuje nam pierwsze kroki Horvátha w kierunku teatru, jednak ma zaskakujące aktualne przesłanie: bać się tego Boga trzeba, bo jest okrutny i mściwy, ale pożytku z niego żadnego – człowiek sam swój ciężki los dźwigać musi. Sztuka, mówiąc krótko, jest obrazem obyczajowym przedstawiającym pewną grupę społeczną – oczywiście w już wtedy zarysowującym się, charakterystycznym dla tego autora stylu. Nasuwa się pytanie: kim jest tytułowy Nikt? Od początku można zauważyć pewne podobieństwo do Szczurów Gerharta Hauptmanna – tam i tu mamy akcję zamkniętą w kamienicy czynszowej, gdzie mieszka uboga grupa społeczna, choć i wykształcone osoby.

Akcja Nikogo umiejscowiona jest na klatce schodowej. Urszula, uboga, zagubiona i prosta dziewczyna, decyduje się na poślubienie pozornie okrutnego właściciela czynszówki, żeby ratować się przed losem ulicznicy. Bogumił Lehmann jest wyzyskiwaczem i potworem. Jego maksyma życiowa to "nienawidzę współczucia". W jego domu mieszkają m.in. średnio zdolny muzyk Klein, prymitywny sutener Wladymir i doświadczona prostytutka Gilda Amour. Wszystkie 24 postaci, które pojawiają się na klatce schodowej, to ludzie poniżeni i przegrani. Kryzys gospodarczy sprawia, że mamy tu do czynienia z resztkami przyzwoitości. Po ślubie tyran Lehmann postanawia zostać lepszym człowiekiem. Zmusza się do ludzkiego zachowania  i oddaje "wielkiemu karczmarzowi" pieniądze, które była mu winna kelnerka, chcąca pozyskać względy brutalnego sutenera Wladymira. Mimo to karczmarz wyrzuca ją z pracy i zatrudnia natychmiast następną dziewczynę. Wszystko się powtarza. I kiedy Wladymir później idzie do więzienia za zabicie klienta Gildy, natychmiast pojawia się następny alfons, który także ma na imię Wladymir. W końcowej scenie, kiedy mowa o tyłowym Bogu, którego nie ma, kaleka Lehmann bluźni przeciw niemu, po chwili upada tak nieszczęśliwie, że w następstwie w krótkim czasie umiera.

Odnaleziony maszynopis 23-letniego, nieznanego wtedy jeszcze Horvátha zawiera adnotację "1924, Verlag 'Die Schmiede'". To w tym berlińskim wydawnictwie ukazał się po raz pierwszy Głodomór Franza Kafki, tam wydawano Alfreda Döblina, Marcela Prousta, Josepha Rotha. Jednak sztuka Horvátha nigdy nie została opublikowana ani wystawiona w teatrze, a kiedy 'Die Schmiede' cztery lata później splajtowała, maszynopis zaginął. Pojawił się dopiero w latach '90 XX wieku na aukcji w Pforzheim, lecz nabywca trzymał ten maszynopis aż do roku 2015, kiedy ponownie pojawił się on na aukcji. Kupiła go austriacka agencja teatralna i po obróbce technicznej udostępniła teatrom. W 2016 roku odbyła się prapremiera - prawie 100 lat od powstania dzieła. Czy jest to dzieło wybitne, na miarę późniejszych Opowieści z Lasku Wiedeńskiego (1931) czy Kazimierz i Karolina (1932)? Na pewno warto samemu wyrobić sobie zdanie.

• Prapremiera austriacka, Wieden - Theater in der Josefstadt - wrzesień 2016, reż. Herbert Föttinger
• Prapremiera niemiecka, Berlin - Deutsches Theater - marzec 2017, reż. Dusan David Parízek

paradies.fluten to pierwsza część "trylogii klimatycznej", zalewającej widzów potopem obrazów i słów, a opowiadającej o rabunkowej gospodarce uprawianej przez człowieka, niszczącej środowisko naturalne i sam gatunek ludzki. Z historycznego punktu widzenia opowieść zaczyna się od gorączki kauczukowej w XIX wieku. Jej ofiarą padają zarówno wielkie puszcze, jak i prymitywne plemiona. Opowieść ta konfrontowana jest z losami pewnej tancerki, która w przedziwny sposób wciela w życie kapitalistyczną zasadę nieustannego doskonalenia i optymalizacji.

Köck przygląda się współczesności z perspektywy historii, tworząc niezwykle oryginalne i przedziwne sceny. Jego przestrzenny język, niekiedy porównywalny do języka Wernera Schwaba, oraz oryginalne scenariusze prowokują widzów przyzwyczajonych do tradycyjnej estetyki teatralnej i sprawiają, że uznaje się go za jednego z najbardziej interesujących młodych dramaturgów austriackich.

• Sztuka ukazała się drukiem w zbiorze Trylogia klimatyczna nakładem wydawnictwa ADiT, Warszawa 2020.

Scenariusz do Idiotów został zrealizowany zgodnie z regułami manifestu DOGMA 95, który wzywał do powrotu do realizmu w kinie. Jest to film o grupie młodych ludzi, którzy mieszkając w wystawionym na sprzedaż domu wujka jednego z bohaterów, praktykują stan zidiocenia jako sprzeciw wobec mieszczańskiej mentalności i stylu życia. Udawanie umysłowo upośledzonych - spastykowanie - ma pomóc każdemu w odnalezieniu „wewnętrznego idioty”, żeby dotrzeć do swojego prawdziwego, nieskrępowanego kulturowymi naleciałościami „ja”. Obserwując reakcje napotkanych ludzi, wprowadzają zamęt i konsternację w przestrzeniach publicznych. Pewnego dnia do grupy dołącza Karen, której przybycie staje się katalizatorem zmian w grupie. Początkowo oburzona ich postawą, z czasem dostrzega w nich szczerość i sama próbuje spastykować. Grupa powoli zaczyna przekształcać się w sektę, a przewodzący nimi Stoffer nabiera coraz bardziej autorytarnych cech, wymuszając coraz trudniejsze zadania na uczestnikach. Oczekując całkowitego poświęcenia dla sprawy doprowadzi do kryzysu komuny i jej powolnego rozpadu.

Jak mówi sam von Trier - "esencją moich rozważań dramaturgicznych jest to, że chcę odrzucić najbardziej zbyteczne ograniczenia, które zazwyczaj występują, i uciec od sztywności". Idioci to manifest przeciw rutynie, zakłamaniu, manipulacji, a przy okazji uruchamia coś, co rzadko dochodzi do głosu: wrażliwość na drugiego człowieka.

Polska, koniec lat osiemdziesiątych. Wiktoria oczekuje swojego pierwszego dziecka, co do którego nie ma pewności, kto jest jego ojcem. Ciąża zdarzyła jej się przypadkiem i dziewczyna nie wie, czy dojrzała do roli matki i czy w ogóle chce urodzić. W każdym razie nie chce być taka jak jej rodzice. Babcia Wiktorii cierpiała podczas okupacji niemieckiej, a matka Wiktorii w czasach komunizmu. Wiktoria żyje w czasie pozornej wolności i chce wszystko zrobić inaczej – chce być wolna i niezależna, żyć własnym życiem. Czy jednak można być wolną i niezależną i żyć własnym życiem, gdy w Twoim ciele rośnie budzący strach obcy? Opowieść o samotnej młodej kobiecie, przeżywającej kryzys osobowości w związku z niechcianą ciążą, i prowadzącej długie – czasem komiczne – rozmowy ze swoją macicą (symbolizującą cielesność, kobiecość, instynkt, macierzyństwo), a także zderzanej z absurdami rzeczywistości, pozostaje niezwykle aktualna w dobie dyskusji o zaostrzeniu ustawy antyaborcyjnej.

W knajpie, przystrajanej flagami nazistów i socjaldemokratów, bowiem oba ugrupowania obchodzą tego dnia swoje święto, odbywa się „dzień niemiecki” i „włoska noc”. Ci drudzy przekonani o swej wyższości moralnej organizują festyny z fajerwerkami i zupełnie nie są przygotowani na brutalny atak nazistów ćwiczonych w używaniu siły pięści i broni. Ponoszą klęskę, co w chwili powstania utworu wydawało się przesadą, ale rzeczywistość szybko przerosła profetyczną wizję pisarza; naziści zwyciężyli już dwa lata później. Akcja sztuki ukazuje rozpad „republikanów”, sił „lewicowych”, ufność, prostoduszność i bezsilność owej rozpolitykowanej masy, która nie potrafi zjednoczyć się wobec rosnącej siły narodowosocjalistycznej. Tytułowy włoski wieczór musi ustąpić „dniowi niemieckiemu”, zaś muzyka Mozarta i Kálmána – nazistowskiej muzyce marszowej.

Sztuka została zekranizowana w 1969 w reżyserii Michaela Kehlmanna. Komedia jest adaptacją powieści A szelistyei arszonyok (1901) węgierskiego pisarza, polityka i dziennikarza Kálmána Mikszátha, której akcja rozgrywa się w XV-wiecznych Węgrzech pod panowaniem Macieja Korwina w czasach wojen z Turkami. Głównym bohaterem komedii pisarz czyni postać młodego, pełnego ideałów króla, który pragnie na wszelkie sposoby walczyć z toczącą dwór korupcją. Szybko jednak okazuje się, że prawdziwa farsa następuje wraz z wizytą trzech gracji, które zostały wysłane do króla jako delegacja, z prośbą, by w wiosce, gdzie brak mężczyzn, osiedlił pułk żołnierzy. Wprawdzie ostateczna decyzja należy do mężczyzny, coraz częściej przejmującego główną rolę w twórczości Horvátha, jednak to sprytne manipulacje bystrych kobiet doprowadzają do jej podjęcia. Raz jeszcze pisarz kończy swoją komedię happy endem lub raczej szczęśliwym nowym początkiem, którym jest połączenie zwaśnionych małżonków. Również w tej sztuce pisarz przemyca swoje antyfaszystowskie przekonania, kiedy w usta króla godzącego małżonków wkłada zdania, w których w tekście niemieckim zamiast słowa „ród” pada słowo „rasa”.

To historia prześladowań prostych kobiet ze wsi, które z jednej strony cieszyły się szacunkiem, z drugiej jednak obawiały się ich władze socjalistyczne. Pokazane w tekście losy opowiadają o poniżaniu i prześladowaniu jednej z kobiet, która w końcu została złamana psychicznie, zamknięta w psychiatryku i zabita elektrowstrząsami, a jej ciało prawdopodobnie wyrzucone zostało na śmietnik. Jej pasierbica próbuje dojść prawdy, ale trafia na poważne przeszkody.

Niezwykle popularna w Czechach powieść Boginie z Žítkovej Kateřiny Tučkovej doczekała się w Czechach zarówno formy audiobooka, jak i spektaklu teatralnego. Współautorem tej drugiej formy jest znany i ceniony słowacki reżyser Dodo Gombar, który jako pierwszy podjął się realizacji sztuki na deskach Teatru Miejskiego w Zlínie (prem. 1.3.2014), w którym przez wiele lat pracował. Miejsce prapremiery nie było przypadkowe – jest to stolica regionu, w którym rozgrywa się historia opowiedziana w Boginiach z Žítkovej. Warto też dodać, że kolejne czeskie sceny przymierzają się do swoich realizacji sztuki.

Region Morawskich Kopanic, położony w Białych Karpatach, na pograniczu Moraw i Słowacji, skrywa mroczne i dramatyczne tajemnice. Starsi mieszkańcy do dziś zachowali specyficzny styl życia, który niemal w niczym nie przypomina tego, który znamy z większych i mniejszych miast. Powieść Kateřiny Tučkovej zaznajomiła czytelników z boginiami, równie tajemniczymi co podlaskie szeptuchy, w przeciwieństwie jednak do tych drugich – już niemal zapomnianymi bohaterkami ludowych legend i badań etnograficznych. Jednak dzięki porywającej historii fenomen bogiń ożył najpierw na kartach powieści, później zaś na deskach teatru. Kim jednak były owe niezwykłe kobiety, które uprawiały sztukę bogowania? Większość z nich zajmowała się odczynianiem uroków i leczeniem za pomocą ziół, za pomocą zaklęć pomagały zdobyć ukochanego czy ukochaną, zaś dzięki kartom czy laniu wosku potrafiły zdradzić to i owo na temat przyszłości pytającego. Potrafiły nie tylko poskramiać żywioły, ale także pomagały odszukać zaginione lub skradzione przedmioty. Krótko mówiąc – specjalizowały się w pomaganiu ludziom wierzącym w ich niezwykłe zdolności. Choć były i takie, których głównym zajęciem było szkodzenie wszystkiemu i wszystkim…

Dora Idesová jest ostatnią żyjącą potomkinią rodu sławnych bogiń, nie zamierza jednak przejąć praktyki po zmarłej ciotce, ale też nie sprzeniewierza się dziedzictwu przodkiń – postanawia bowiem na gruncie naukowym, teoretycznym rozprawić się z krzywdzącymi mitami na temat bogiń. Przemocą wyrwana z Kopanic i umieszczona w internacie bohaterka, już jako dorosła studentka etnografii, rozpoczyna badania nad fenomenem bogiń, będące jednocześnie próbą poznania i zrozumienia własnych korzeni. Krok po kroku poznaje zdumiewającą historię kilku rodów bogiń z Žítkovej. Historię, której początki sięgają siedemnastowiecznych krwawych procesów o czary, w której nie brakuje też wątków wojennych czy dramatycznych momentów okresu komunizmu. Jednak dopiero przypadkowe odkrycie, że nazwisko ciotki pojawia się w tajnych materiałach czeskiej Służby Bezpieczeństwa, pozwala Dorze poskładać w sensowną całość historię jej własnego życia, a ona sama zaczyna rozumieć, że czasem od przeszłości nie ma ucieczki…

Boginie z Žítkovej – zgrabne połączenie dokumentów historycznych z fikcją – spotkały się w Czechach z entuzjastycznym przyjęciem zarówno czytelników, jak i widzów. Powieść została obsypana nagrodami (m.in. Nagroda Josefa Škvoreckiego, Nagroda Czytelników – Magnesia Litera, Nagroda Czytelników – Česká Kniha) oraz otrzymała tytuł Czeski Bestseller jako najlepiej sprzedająca się książka w 2012 roku. Natomiast spektakl w zlińskim teatrze obejrzało już kilkadziesiąt tysięcy widzów, z których wielu przyjechało specjalnie na tę okoliczność nawet z najodleglejszych regionów kraju, a także z zagranicy.

Horváth sięga w jeszcze bardziej odległe czasy, przenosząc akcję sztuki do antycznych Pompejów u podnóża spokojnego Wezuwiusza. Pisarz sięga tym razem do komedii Plauta Pers, Punijczyk oraz Żołnierz samochwał, nadając ich bohaterom cechy współczesne. Kiedy właściciel domu wraz z rodziną wyjeżdżają na sześciomiesięczne wczasy na Kretę, sprytny niewolnik Toxilus postanawia spędzić czas nie tylko na zarządzaniu włościami, ale przede wszystkim na zabawach. Z pieniędzy właściciela wykupuje Lemniselenis, młodą niewolnicę i kochankę pana domu, którą ten zwrócił handlarzowi niewolników, gdyż nie chciał jej żywić przez pół roku swojej nieobecności. Czas uciech szybko mija, a właściciel upomina się o swoje pieniądze. Ale sytuacja tylko przez chwilę wydaje się groźna. Wielkoduszny bogacz wybacza Toxilusowi, a nieszczęsna hetera ucieka ze swoją wierną służącą do katakumb pod miastem. Lecz i w tej pozornej sielance zdają się pobrzmiewać pytania samego pisarza, który w obliczu gwałtownych zmian politycznych coraz mniej jest pewien swojego losu.

Sztuka ukazuje losy mieszkańców pewnej wiedeńskiej uliczki. Marianna, córka właściciela sklepu z zabawkami, porzuca wieloletniego narzeczonego, Oskara, by związać się z uzależnionym od hazardu Alfredem, z którym chwilę wcześniej rozstała się Waleria. Ojciec Marianny w imię schematów, którymi żyje społeczeństwo, wyrzeka się córki. Pozornie wielka miłość nie wytrzymuje próby czasu i bagażu codzienności. Próbując się pozbyć kobiety, Alfred ze swoim znajomym Herlingerem namawiają ją, by zaczęła na siebie zarabiać jako striptizerka. Babka Alfreda, która nie akceptuje jego związku „na kocią łapę”, postanawia zabić małego Leopolda, dziecko, które wg niej stoi na przeszkodzie nowemu, „prawowitemu” związkowi wnuka. Ten świat kończy się tragedią. Na nic się zdały próby przekraczania granic wyznaczonych przez społeczeństwo, na nic zdało się obstawanie przy swoim. Horváth obnaża w nim mizerię austriackiej warstwy średniej po I Wojnie Światowej.

W dramacie kluczową rolę gra muzyka Johanna Straussa syna, w szczególności jego walc Nad pięknym modrym Dunajem, od którego Horváth zapożyczył tytuł. Muzyka Straussa towarzyszy bohaterom na każdym kroku: słuchają, nucą ją i grają. W sztuce Horvátha nie chodzi o ukazanie idylli przy kieliszku młodego wina i dźwiękach walca wiedeńskiego, a raczej o zdemaskowanie jej zwodniczej fasady, będącej wytworem mentalności drobnomieszczańskiej, o przestrogę przed marazmem i „złośliwą satysfakcją” kołtunerii, będącej efektem nie tyle złej natury człowieka, ile ludzkiej głupoty, stanowiącej idealną pożywkę dla nadciągającego faszystowskiego kataklizmu.

Akcja rozgrywa się równolegle w trzech planach: na ziemi, w niebie oraz w piekle. Pani Steinthaler po śmierci trafia do nieba, gdzie usiłuje wymusić na Św. Piotrze sukces swojej córki Luizy, która jako wokalistka sopranowa bezskutecznie stara się otrzymać angaż w teatrze. Przez jej nieszczęście sama zaczyna chorować. By Luiza mogła osiągnąć sukces, potrzebny jest pakt z diabłem, z którym interesy ma już Dyrektor Teatru – ponieważ musi wywiązać się ze swego cyrografu, trafia z powrotem na ziemię. Tam znajduje Diabłu kolejną duszę do cyrografu – Luizę, której kariera rzeczywiście się rozkręca. Krajobrazu niespełnionych artystów dopełnia Leuterbach, reżyser alkoholik, który chciałby wreszcie samodzielnie wyreżyserować coś w teatrze.