Háy, János

Głęboko psychologiczna, pisana poetyckim językiem opowieść o stracie przeżywanej osobiście i publicznie oraz próbie powrotu do tego, co było. Rozgrywa się w dwóch planach: teraźniejszość przeplata się z retrospekcją.

Mieszkańcy wsi każdego dnia czekają na wieści z frontu. Kobiety posyłają na pocztę dzieci, które stają się posłańcami dobrej lub złej nowiny. Listu od męża wyczekuje Anula, która przytłoczona codziennymi obowiązkami już nie wie, czy czeka, bo tak trzeba, czy czeka, bo kocha. Jej córka za to czeka na tatę najprawdziwiej i wierzy w jego szczęśliwy powrót. Codziennie ze ściśniętym gardłem chodzi na pocztę, potem wraca z niczym, albo z listem, w którym zawsze to samo: żyję, tęsknię. Tego dnia list szczęśliwie przychodzi. Dziecko czyta go jak Biblię, wracając radośnie do domu. Ale w międzyczasie Matka dostaje telegram: János poległ na froncie. Stan wiecznego wyczekiwania przechodzi w stan poczucia pewności utraty – choć już wcześniej męża nie było, ale teraz nie będzie go już na zawsze i na pewno. Mąż wraca do domu w dziwnie małej jak na swoje gabaryty trumnie. Gdy trumna spocznie w ziemi, Anula zacznie uczyć się tej nieobecności, rozpocznie czas żałoby, czas pracowitego wymazywania. I kiedy ten, którego utraciła, stanie się mocą jej starań w pełni nieobecny, kiedy „dotarła się i zżyła z pustką”, na skraju pola zamajaczy nagle znajoma potężna sylwetka. Czy wierne mężowi nawet po jego „śmierci” ciało, które tylko w snach dopuszcza nachalnych na jawie zalotników, przyjmie na powrót tego, który przecież już umarł? Co robić, gdy wraca nagle ktoś, kogo już nie ma? Gdy wraca „martwy człowiek”? Zakończenie sztuki może zaskoczyć…

"Kiedy pisałem, myślałem o każdej takiej stracie, kiedy kobieta traci kogoś, z kim planowała wspólne życie, bo ją zostawia, bo co pół roku przyjeżdża do domu, bo umiera, i ona musi zmierzyć się z brakiem tej osoby, i myślałem o każdym mężczyźnie, który po takim porzuceniu chce znowu wejść w minioną rzeczywistość, jakby w trakcie czas przestał płynąć. Myślałem o wszystkich mężczyznach i kobietach, którzy wierzą, że bez problemu potrafią wejść w przeszłość drugiego człowieka (…)."

János Háy

Pierwszą część utworu stanowi rozbudowany monolog mężczyzny; późniejszą część uzupełniają rozmowy z żoną oraz znajomymi z pracy, które są w istocie ewokacją wspomnień. Jest ciężko wybitnego prozaika, poety i dramatopisarza Jánosa Háya to zapis myśli osoby zmagającej się z depresją; istotne tło utworu stanowi rozwarstwienie społeczne dotyczące ludzi pochodzących z prowincji i wielkich ośrodków miejskich.

Początkowo z opowieści wyłania się obraz okupionego ciężką pracą, ale satysfakcjonującego awansu społecznego. Mężczyzna wyrywa się ze stagnacji rodzinnej wsi, trafia na uniwersytet ogrodniczy w Budapeszcie, po czym zostaje nauczycielem akademickim. Seria dojmujących retrospekcji, w których przewija się wspomnienie wypadku na rowerze z dzieciństwa, prowadzi do przytłaczającego finału – bohater coraz silniej uzależnia się od alkoholu, traci zatrudnienie na skutek redukcji etatów (decyzja ta zostaje podjęta przez jego przyjaciela, kierownika katedry), dowiaduje się o odejściu żony do innego mężczyzny. Ostatecznie złamany mężczyzna powraca na wieś („Jemu też było ciężko, że wrócił tam, dokąd nie chciał wracać” – powie jego matka). Jedyną pewną i bezpieczną perspektywą wydaje się już tylko śmierć.

„Dramat Háya to mówiące o porażce mobilności społecznej na Węgrzech, mocne w przekazie, silnie oddziałujące na odbiorcę dzieło, które dzięki mistrzowskiej trójce: pisarzowi, aktorowi (Zoltán Mucsi) i reżyserowi (László Bérczes) wystawiono w Budapeszcie już ponad sto razy” – pisze badaczka teatru, Zsuzsa Radnóti, we wstępie do antologii Wróg publiczny i inne dramaty węgierskie – „Głównego bohatera rujnują nie wstrząsy historyczne, lecz ich społeczne i gospodarcze następstwa, procesy, które są tylko konsekwencjami wielkich przemian”. Wykorzeniony, niemogący odnaleźć się w żadnym środowisku everyman rozpamiętujący rozpad życiowej stabilizacji to protagonista, który „ożyje” na każdym gruncie, w realiach każdego państwa dawnego bloku wschodniego.

Dramat – jak głosi jego podtytuł – „dla tych, którzy chcą przeżyć terror dorosłych i dla tych, którzy go przeżyli i stali się dorosłymi”. Sztuka opowiada o nastolatkach próbujących odnaleźć się w świecie dorosłych. Główni bohaterowie – wrażliwy i romantyczny Péter, jego przyjaciel, cyniczny i inteligentny Deda, oraz jego siostra, a zarazem ukochana Pétera, niewinna, wierząca w ludzi Zsófi, mieszkają w internacie. Podczas wakacji Péter z woli bogatego ojca-przedsiębiorcy pracuje na jego kempingu. Rodzice nie dostrzegają – albo nie chcą dostrzec – narastających w Péterze frustracji, przygnębienia i pragnienia, by za wszelką cenę wyrwać się spod kieratu ojca i w przyszłości nie stać się do niego podobnym. Konflikt pokoleniowy i brak porozumienia rodziców z dorastającymi dziećmi okaże się tragiczny w skutkach.

Dziewczyna - w momencie rozpoczęcia akcji ma 26 lat, Matka - powyżej 50-tki, Ojciec - ok. 60-tki, Mężczyzna Pierwszy - 30 lat, Wujek Władek - po 50-tce, Mężczyzna Drugi - 30 lat, Dziecko - 8 lat, Starsze Dziecko - 8 lat, Młodsze Dziecko - 6 lat, Kati - 30 lat, Anikó - przed 30-tką, Pracownica Agencji Matrymonialnej - ok. 40-tki. W drugim akcie wszystkie osoby są starsze o osiem-dziesięć lat

Sztuka o rozpadzie związków, rozwodach, niewinnych ofiarach tych procesów oraz zmianie funkcji rytuału, jakim jest tytułowy niedzielny obiad.

Widzimy związki małżeńskie zmieniające się na przestrzeni lat. W pierwszych scenach Dziewczyna i Mężczyzna Pierwszy, jej pierwszy mąż, są na skraju rozstania. Podczas niedzielnego obiadu Dziewczyna oświadcza rodzicom, że się rozwodzi. Dla ludzi, którzy przez całe życie utrzymywali panujący między nimi pozorny ład, rozwód jest ciężkim grzechem. Dziecko tę dziwną sytuację rozumie na swój sposób i zmuszane jest do wysłuchiwania złych opinii na temat własnego ojca.

Niedzielny obiad to nie tylko analiza relacji, ale również ciekawe portrety ludzkie: dominujących kobiet i bezradnych, topiących smutki w alkoholu mężczyzn. W związku Matki i Ojca decydujący głos miała zawsze Matka, Ojciec milcząc przyzwalał na wszystko, czego chciała. Matka nie wyszła za mąż z miłości - poślubiła Ojca, bo był pod ręką. On zniecierpliwony, głodny prawdziwych uczuć, znalazł sobie kochankę. Podobny schemat powtórzył się w związku Dziewczyny i Mężczyzny Pierwszego. W końcowych scenach sztuki Dziewczyna zarzuca mężczyźnie, że nigdy nie był wzorem dla swojego dziecka. Jest bardzo surowa w ocenie innych, choć tak naprawdę ma pretensje do siebie.

W świecie Jánosa Háya ludzie są tak zapracowani, że nie mają kiedy szukać sobie partnerów, a już na pewno prawdziwej miłości. Dziewczyna, nie mogąc znaleźć sobie nikogo po rozwodzie, udaje się do agencji matrymonialnej. Pomocy udziela jej kobieta, która ma za sobą podobne doświadczenia. Tak Dziewczyna poznaje swojego przyszłego męża, którego jedyną wadą jest niemożność odnalezienia się na rynku pracy. W kolejnych scenach sytuacja diametralnie się odwróci: Mężczyzna Drugi zrobi błyskotliwą karierę, co stanie się przyczyną kryzysu w związku.

Nad bohaterami wisi genetyczna skaza, która nie pozwala nawiązywać zdrowych, opierających się na uczuciu relacji. Dla obu pokoleń wspólne jest doświadczenie dojmującej samotności, także w związku z drugą osobą, co najlepiej widać na przykładzie koleżanek Dziewczyny i Wujka Laciego. Warto zwrócić również uwagę na kozły ofiarne tych procesów - dzieci, czerpiące niewłaściwe wzorce, stopniowo tracące kontakt z rodzicami. Podczas ostatniego niedzielnego obiadu, który widzimy w sztuce, najstarsze dziecko Dziewczyny zastępuje samotny Wujek Laci. Dziewczyna ma podejrzenia, że Matka sprzedała miejsce przy stole w zamian za mieszkanie, do którego wprowadziła się Dziewczyna po rozwodzie.

Postaci mówią językiem pełnym emocjonalnej oschłości, bazującym na prostych komunikatach, powtórzeniach całych fraz, urywanych, neurotycznych zdaniach. Nie brakuje tu dowcipu, który pojawia się, gdy bohaterowie nie radzą sobie z niezręcznością sytuacji, które sami wywołują. Niedzielny obiad János Háy przewrotnie nazwał "sztuką mieszczańską" - tak naprawdę dramat jest delikatną krytyką mieszczańskich zachowań.

"To gorzka, ironiczna tragikomedia, w istocie również kronika rodzinna. Świat zewnętrzny, większe społeczności pojawiają się tu jedynie pośrednio: rozpad starego i nowego związku oraz dużej rodziny został przedstawiony bez cienia litości. Teksty Háya mają wyjątkową aurę, ze wszystkich promieniuje głęboki, metafizyczny brak nadziei. Jednak dowcipne dialogi, czasem z bezlitosną i gorzką puentą, stawiają widza/czytelnika w pozycji postronnego obserwatora, co pozwala je nazwać depresyjnymi tragikomediami".

Za: Z. Radnóti Przełom