Horváth, Ödön von

Horváth sięga w jeszcze bardziej odległe czasy, przenosząc akcję sztuki do antycznych Pompejów u podnóża spokojnego Wezuwiusza. Pisarz sięga tym razem do komedii Plauta Pers, Punijczyk oraz Żołnierz samochwał, nadając ich bohaterom cechy współczesne. Kiedy właściciel domu wraz z rodziną wyjeżdżają na sześciomiesięczne wczasy na Kretę, sprytny niewolnik Toxilus postanawia spędzić czas nie tylko na zarządzaniu włościami, ale przede wszystkim na zabawach. Z pieniędzy właściciela wykupuje Lemniselenis, młodą niewolnicę i kochankę pana domu, którą ten zwrócił handlarzowi niewolników, gdyż nie chciał jej żywić przez pół roku swojej nieobecności. Czas uciech szybko mija, a właściciel upomina się o swoje pieniądze. Ale sytuacja tylko przez chwilę wydaje się groźna. Wielkoduszny bogacz wybacza Toxilusowi, a nieszczęsna hetera ucieka ze swoją wierną służącą do katakumb pod miastem. Lecz i w tej pozornej sielance zdają się pobrzmiewać pytania samego pisarza, który w obliczu gwałtownych zmian politycznych coraz mniej jest pewien swojego losu.

Impulsem do napisania komedii był znajdujący się w Murnau upadły pensjonat o tej samej nazwie, w którym rodzina Horvátha latem roku 1920 oraz 1921 spędzała wakacje. Ten początkowo świetnie prosperujący hotel, w którym w 1924 ustawiono pierwsze w miasteczku radio, przyciągające całą okoliczną ludność, z roku na rok stacza się coraz niżej, by w końcu w 1927 zostać przekształconym w kamienicę czynszową. Schyłek hotelu staje się dla Horvátha inspiracją do ukazania upadku społeczeństwa w dobie narodzin niemieckiego faszyzmu, co stanie się częstym motywem późniejszych sztuk dramaturga. Zrujnowany pensjonat jest tłem dla perypetii życiowych bankrutów, którzy pozbawieni wszelkich hamulców, nie znając żadnych tabu, dla pieniędzy gotowi są zrobić wszystko. Przestaje on być miejscem wypoczynku dla śmietanki towarzyskiej, teraz staje się idylliczną kryjówką dla oszustów, hochsztaplerów, morderców i hazardzistów, do której po niespełna roku powraca Christine, kobieta spodziewająca się dziecka z właścicielem hotelu. Początkowe próby odwiedzenia jej od zamiaru poślubienia ojca dziecka szybko przeradzają się w konkury o jej względy na wieść o spadku, o czym dowiadujemy się ze słów swoiście łączących Boga ze światem interesów. Przejrzawszy niecne zamiary rzekomych wielbicieli, Christine opuszcza miasto porannym pociągiem, i jako jedyna z licznych bohaterek sztuk Horvátha zyskuje szansę na emancypację.

Sztuka ukazuje losy mieszkańców pewnej wiedeńskiej uliczki. Marianna, córka właściciela sklepu z zabawkami, porzuca wieloletniego narzeczonego, Oskara, by związać się z uzależnionym od hazardu Alfredem, z którym chwilę wcześniej rozstała się Waleria. Ojciec Marianny w imię schematów, którymi żyje społeczeństwo, wyrzeka się córki. Pozornie wielka miłość nie wytrzymuje próby czasu i bagażu codzienności. Próbując się pozbyć kobiety, Alfred ze swoim znajomym Herlingerem namawiają ją, by zaczęła na siebie zarabiać jako striptizerka. Babka Alfreda, która nie akceptuje jego związku „na kocią łapę”, postanawia zabić małego Leopolda, dziecko, które wg niej stoi na przeszkodzie nowemu, „prawowitemu” związkowi wnuka. Ten świat kończy się tragedią. Na nic się zdały próby przekraczania granic wyznaczonych przez społeczeństwo, na nic zdało się obstawanie przy swoim. Horváth obnaża w nim mizerię austriackiej warstwy średniej po I Wojnie Światowej.

W dramacie kluczową rolę gra muzyka Johanna Straussa syna, w szczególności jego walc Nad pięknym modrym Dunajem, od którego Horváth zapożyczył tytuł. Muzyka Straussa towarzyszy bohaterom na każdym kroku: słuchają, nucą ją i grają. W sztuce Horvátha nie chodzi o ukazanie idylli przy kieliszku młodego wina i dźwiękach walca wiedeńskiego, a raczej o zdemaskowanie jej zwodniczej fasady, będącej wytworem mentalności drobnomieszczańskiej, o przestrogę przed marazmem i „złośliwą satysfakcją” kołtunerii, będącej efektem nie tyle złej natury człowieka, ile ludzkiej głupoty, stanowiącej idealną pożywkę dla nadciągającego faszystowskiego kataklizmu.

Akcja rozgrywa się równolegle w trzech planach: na ziemi, w niebie oraz w piekle. Pani Steinthaler po śmierci trafia do nieba, gdzie usiłuje wymusić na Św. Piotrze sukces swojej córki Luizy, która jako wokalistka sopranowa bezskutecznie stara się otrzymać angaż w teatrze. Przez jej nieszczęście sama zaczyna chorować. By Luiza mogła osiągnąć sukces, potrzebny jest pakt z diabłem, z którym interesy ma już Dyrektor Teatru – ponieważ musi wywiązać się ze swego cyrografu, trafia z powrotem na ziemię. Tam znajduje Diabłu kolejną duszę do cyrografu – Luizę, której kariera rzeczywiście się rozkręca. Krajobrazu niespełnionych artystów dopełnia Leuterbach, reżyser alkoholik, który chciałby wreszcie samodzielnie wyreżyserować coś w teatrze.