KLUB PROZA - Wrocławski Dom Literatury
Promocja książki Jesteśmy tymi... i inne dramaty. Spotkanie z dr Gabrielą Abrasowicz moderuje prof. Magdalena Koch
Fragmenty sztuk czytają aktorzy wrocławscy
Autorka urodziła się w 1988 w mieście Banja Luka. stolicy Republiki Serbskiej. Jest Bośniaczką. Studia dramaturgiczne ukończyła w Belgradzie. Pisze dla teatru w języku bośniackim. Jej rozpoznawalny styl pisarski oraz radykalizm w uświadamianiu, że jako społeczeństwo nadal borykamy się z licznymi tabu, zapewnił jej rozgłos w kraju i zagranicą, zwłaszcza w Niemczech.
Dramat Tanji Šljivar stanowi luźną kontynuację jej poprzedniej sztuki Reżim miłości. Tym razem jednak imperatyw poszukiwania spełnienia miłosno-erotycznego zostaje zastąpiony przez pragnienie bycia zdrowym. Z odautorskich deklaracji wynika, że tematy poruszane w utworze – choroby, medycyna zachodnia jak i alternatywna, opieka zdrowotna oraz biopolityka – absorbowały dramatopisarkę już od dłuższego czasu. W naturalny sposób sztukę napisaną w 2021 roku musiało również naznaczyć doświadczenie pandemii COVID-19. Tanja Šljivar we wstępie do swojej sztuki pisze:
"Tekst został napisany z myślą o scenie, której być może już nigdy nie będzie (oprócz tej w Internecie)".
Niepewność jutra, charakterystyczna dla czasów lockdownu, kiedy to nagle z dnia na dzień zostaliśmy zamknięci w swoich domach i odcięci od codziennych wyjść i zajęć, do których byliśmy tak bardzo przyzwyczajeni, a także związany z nią wszechobecny zamęt i dezinformacja, stanowią również cechę charakterystyczną dramatu bośniacko-serbskiej autorki. Według wskazówek samej dramatopisarki, w tekście występują raczej mówiące figury niż postaci. Spośród nich znacząco wyróżnia się Pacjentka, poszukująca równowagi hormonalnej, integralności i miłości – która rozpoczyna i kończy utwór tym samym zdaniem:
"Leżę na łóżku w dawnej kawiarni".
Można więc odnieść wrażenie, że w rzeczywistości cały "Reżim uzdrowienia" rozgrywa się w jej głowie i wyobraźni. Jest subiektywną percepcją, informacyjnym szumem, w którym mogą pojawić się zarówno strzępy głosów innych pacjentów, rodziny, szamanów i lekarzy, jak i postaci takich jak Prezydent, Wirus czy Susan Sontag. Idąc tym tropem, autorka przeplata ze sobą sceny, które zdają się rozgrywać w rzeczywistości systemu opieki zdrowia jaką znamy, z iście apokaliptycznymi scenami, w których pacjentom wypadają organy, a ich organizmy od dawna nie funkcjonują w normalny czy też znany nam sposób.
W swojej sztuce z roku 2021 Tanja Šljivar zapisuje współczesne lęki dotyczące zdrowia, które w połączeniu z kapitalistycznym imperatywem dbania o siebie i bycia w jak najlepszej kondycji oraz na skutek informacyjnego chaosu, a także sianej przez media i polityków dezinformacji, mogą przerodzić się w prawdziwe nowe neurozy charakteryzujące społeczeństwo.
Reżim miłości to sztuka bośniacko-serbskiej dramatopisarki Tanji Šljivar, mająca swoją kontynuację w sztuce z roku 2021, Reżim uzdrowienia. Utwór, pisany na zamówienie Teatru Atelje 212, autorka podzieliła na sześć odrębnych części, z których każda odpowiada innemu „reżimowi”, rozumianemu jako miłosno-erotyczny układ. Dramat jest więc przeglądem scen przedstawiających najbardziej popularne relacyjne schematy. Od tych najbardziej oczywistych i społecznie akceptowanych jak monogamia i małżeństwo, przez cudzołóstwo i celibat, aż do miłosnego trójkąta i poliamorii.
Głównymi bohaterami i bohaterkami sztuki, wchodzącymi w różne miłosno-erotyczne układy, są dwie monogamiczne pary: Misza i Hana oraz Boba i Branka. Swoistym kontrapunktem dla ich zdrad i nowych poszukiwań jest postać bezimiennej, samotnej kobiety, która określa się jako cyniczna-idealistka. Ona (bo tak bohaterka nazywa się w dramacie) dostrzega jałowość miłosnych relacji. Jej scena sprawia wrażenie udramatyzowanej wersji książki znanej izraelskiej socjolożki Evy Illouz Dlaczego miłość rani, w której autorka rozprawia się z toksycznymi, patriarchalnymi wzorcami. W sztuce patriarchalność relacji miłosnych jest podkreślona również przez postać Miszy, który dominuje wszystkie powstałe erotyczne układy.
Tanja Šljivar nie zatrzymuje się na dekonstrukcji powszechnie panujących schematów, ale wyglądając wprzód, stawia pytanie również o nowe wzorce. Sztuka, pomimo swojego komediowego podtytułu, w rzeczywistości jest pełna goryczy. Pochodząca z Bośni i Hercegowiny autorka tworzy z niej swoistą panoramę lęków, tłumionych pragnień i relacyjnych nieumiejętności, które stoją nam na drodze do życia pełną piersią.
Fundacja Piotra Jankowskiego
Bunkier, ul. Olejarna
Miejscem spotkania dwójki bohaterów – Mary i Milana – jest miejska toaleta, traktowana jako przestrzeń swobodnego wyrażania poglądów (za pomocą umieszczanych na ścianie napisów, mających nawet lokalną specyfikę), snucia wspomnień i prowadzenia czasem prostych, a czasem skomplikowanych i absurdalnych dialogów.
Toaleta ma znaczenie dosłowne, a zarazem symboliczne. W tekście, skoncentrowanym na międzyludzkich relacjach, istotne jest opowiedzenie o nich poprzez ciało, jego pierwotne potrzeby, wydzieliny, fizyczne aspekty dojrzewania i seksualność.
Dramat podzielony został na cztery sceny, w których Mara i Milan, zachowując swoje imiona, wchodzą w różne relacje: matki i syna, córki i ojca, siostry i brata, przypadkowych kochanków. Odsłaniane stopniowo niuanse ich związków moglibyśmy uznać za przerażające, gdyby nie stałe branie ich w nawias, błyskotliwe osuwanie się w absurd i groteskę. Mocne jest też operowanie wyrazistym szczegółem, np. córka dowiaduje się, kto jest jej ojcem w dniu pierwszej menstruacji. Podczas spotkania, na którym się poznają, tata proponuje jej… czerwoną satynę, nie bardzo wiedząc, co dziewczynka miałaby z nią począć w tej wyjątkowej chwili, związanej z dorastaniem i stawaniem się kobietą. Poprzez podobne szczegóły i czarny humor budowany jest swoisty gąszcz relacji łączącej Marę i Milana – silnej, dusznej i obezwładniającej. Obsesyjnej jak ludzka fizyczność, jak przemożna emocjonalna potrzeba zbliżenia się do drugiego człowieka. W tle dramatyczna historia Bałkanów, do której nie ma odniesień wprost, ale jest sugerowana poprzez drobne sygnały, takie jak tytuł sceny „Generale, twój rozkaz sercu bliski albo Jednego braciszka miałam” czy lęk brata o siostrę, zagrożoną ze strony innych mężczyzn, który można także zinterpretować jako lęk przed gwałtem wojennym. Cały czas jesteśmy w miejskim szalecie, który czasem zmienia się w ciasny pokój z meblościanką, bo poezja jest przecież wszędzie, dlatego w Jesteśmy tymi, przed którymi ostrzegali nas rodzice brutalistyczno-liryczne frazy przeplatają się z pieśniami żałobnymi i balladami.
W dramacie Tak jak wszystkie śmiałe dziewczyny bośniacka autorka kolejny raz decyduje się na wyeksponowanie punktu widzenia dzieci. Podobieństwo brzmieniowe imion bohaterek sugeruje przedstawienie ich jako grupy, a z ich wypowiedzi przypominających partie chóru utkany jest krytyczny komentarz dotyczący fatalnego poziomu edukacji seksualnej oraz zakłamanej moralności w Bośni i Hercegowinie (co przystaje również, niestety, do innych obszarów geokulturowych).
Siedem scen i siedem monologów trzynastolatek (poprzecinanych dialogami i konwersacjami na komunikatorach) współtworzy formalną ramę dramatu, który powstał w oparciu o autentyczne wydarzenie. Było ono nagłośnione w regionalnych mediach i wywołało w Bośni i Hercegowinie ogólnokrajową debatę na temat zmiany obyczajowości oraz umacniania się szokujących trendów wśród dorastających dziewcząt.
Bohaterki dramatu – praktycznie nierozłączne Ana, Ona, Una, Ena, Ina, Lea i Mia, które zaszły kolektywnie w ciąże podczas wycieczki szkolnej i zostały zmuszone do aborcji – mają nieuzasadnione poczucie spełnianej misji tworzenia przyszłości wolnej od ograniczeń, jednak wciąż zachowują się infantylnie. Funkcjonują aktywnie w cyberprzestrzeni, na facebookowej grupie "bulimiczki", a ich wiedza o świecie bazuje na strzępach często zafałszowanych informacji o seksualności, chorobach przenoszonych drogą płciową i metodach zapobiegania ciąży. Ich rytuały przemiany i odrzucania dzieciństwa odbiegają znacznie od tych, których doświadczała młodzież dorastająca w czasie wojny lub tranzycji.
Autorka nadała sztuce podtytuł Tekst dramatyczny o pewnej próbie zaznania swobody w małym mieście. Dochodzi tu do dramatycznego zderzenia: zachłyśnięcia się postępem i aktywizacji prowincjonalnej mentalności, a jego ofiarą z pewnością są dzieci (wkrótce kobiety), których potrzeby są banalizowane. Dziewczynki opowiadają o "wszystkich istotnych sprawach': sposobach na odchudzanie, pozach do zrobienia najlepszego selfie, o pornografii. Ale nie chcą zdradzić, w jakich okolicznościach zaszły w ciążę.
Na uwagę zasługuje warstwa językowa oraz rytmiczność utworu. Tanja Šljivar, zafascynowana sposobem komunikowania się nastolatek, wykorzystała zasłyszane monologi i dialogi, po czym poddała je stylizacji, tworząc dynamiczną kombinację rozmaitych reżimów wypowiedzi (szowinistyczny język ulicy, język Internetu i czasopism, język niewykształconych kobiet w średnim wieku, język krytyki feministycznej), a w wielu miejscach zrezygnowała z klasycznej składni i interpunkcji.
