Williams, Tennessee

Odklejona od rzeczywistości i żyjąca w świecie iluzji, opuszczona przez swojego męża Amanda pragnie zapewnić swojej nieśmiałej i niezwykle kruchej córce bezpieczne życie. Na skutek przebytej w dzieciństwie choroby jedna z nóg dziewczyny jest krótsza. Laura delikatnie kuleje. Chociaż to drobny defekt ciała, dla Laury urasta do kompleksu niższości i jest powodem jej ogromnego społecznego wstydu. Dziewczyna czuje się gorsza i negatywnie oceniana przez ludzi. Zaczyna się izolować, opuszcza zajęcia, aż w końcu przerywa naukę w Szkole Biznesu, która miała zapewnić jej stabilny zawód. Bezpieczną ostoją Laury staje się rodzinny dom, w którym spędza czas, opiekując się kolekcją swoich szklanych, równie kruchych jak ona, figurek. Tytułową „szklaną menażerią”. Jej ulubioną jest jednorożec, dlatego że tak jak ona jest inny niż wszystkie.

W tej niefortunnej sytuacji, żeby zapewnić bezpieczeństwo córce, żyjąca wspomnieniem (prawdziwym lub nie) swojej przeszłości pełnej zalotników, Amanda chwyta się innego pomysłu: chce córce jak najszybciej znaleźć męża. Na jej prośbę utrzymujący całą rodzinę Tom zaprasza na kolację swojego kolegę z pracy, Jima, który okazuje się być dawnym obiektem westchnień Laury.

Dramat ma charakter autobiograficzny. Pierwowzorami postaci są najprawdopodobniej członkowie rodziny autora: niepojawiający się w samym dramacie, ale wspominany wiecznie nieobecny ojciec alkoholik, mająca dobre intencje, ale zaburzona matka, a także chorująca na schizofrenię starsza siostra Rose. Williams uruchamia poetycką grę z pamięcią, której narratorem jest opiekujący się rodziną Tom (jego imię jest prawdziwym imieniem autora sztuki): pracujący w hurtowni poeta, pragnący się wyrwać ze swojej szarej codzienności. Jim żartobliwie przezywa go Szekspirem, Laurę zaś Siostrą Szekspira.

Szklana menażeria Tennessee’ego Williamsa to niezwykle intymna i wrażliwa historia o marzeniach, które nie zawsze się spełniają. Opowiedziana z perspektywy ludzi niedopasowanych do brutalnej rzeczywistości i jej wyśrubowanych standardów. Innych niż otoczenie.

Niedziela Wielkanocna. Na wybrzeżu Zatoki Meksykańskiej słychać anglikański chór śpiewający „Alleluja”, a także dzwony z katolickiego kościoła. Po dłuższej nieobecności do St. Cloud powraca wciąż młody, ale zniszczony już przez życie Chance Wayne. Kiedyś marzył o aktorskiej karierze, a obecnie zarabia jako mężczyzna do towarzystwa. Do miasta przyjeżdża z przebrzmiałą i starzejącą się gwiazdą, Aleksandrą del Lago, podróżującą pod pseudonimem Księżniczka Kosmonopolis. Chance przy pomocy jej koneksji oraz pieniędzy pragnie odzyskać swoją niegdysiejszą miłość. Dziewczyna, z której stratą nie może się wciąż pogodzić, jest Heavenly, córka Bossa Finleya, znanego w mieście polityka o radykalnie konserwatywnych poglądach, który wiele lat wcześniej odkrył zrobione przez Chance'a nagie zdjęcia nastoletniej Heavenly. Ojciec kazał chłopakowi jak najszybciej opuścić miasto i nigdy więcej nie wracać.

Chance powraca do miasta, bo jak mówi, „ma tutaj mamę i dziewczynę”. Nie zdaje sobie jednak sprawy z tego, że pod jego nieobecność jego matka umarła, a Heavenly stała się cieniem samej siebie. Współczesne, rządzone przez Bossa Finleya St. Cloud nie jest już miastem jego młodości. Chance nie ma więc do czego wracać. Nikt na niego tutaj już nie czeka. Nawet Heavenly, która, jak wynika z plotek, miała w międzyczasie przeprowadzoną skrzętnie ukrywaną operację. Dokładny charakter tego zabiegu pozostaje niejasny. Ojciec dziewczyny nazywa go „operacją, którą się robi dziwkom”, a sama dziewczyna mówi o nożu, który „wybebeszał młodość z jej ciała” i uczynił z niej „starą, bezdzietną babę”.

W dramacie Tennessee’ego Williamsa dochodzi do konfliktu pomiędzy władzą a ciałem. Boss Finley, represjonując naturalną seksualność córki, doprowadza do tragedii dwójki młodych ludzi, którzy po prostu (jakkolwiek by to banalnie nie brzmiało) chcieli się kochać. Ich tragedia nie kończy się jednak – na wzór szekspirowski – samobójczą śmiercią, ale czymś znacznie mniej spektakularnym i bardziej zwyczajnym. Śmiercią jakiejś wewnętrznej, szczerej, żywej iskry, którą być może za autorem należałoby nazwać: słodkim ptakiem młodości.

Meksyk. Długa, parna noc. Zawieszony w obowiązkach duchowny z konieczności zarabia na życie jako przewodnik wycieczek. Z grupą podopiecznych zbacza z programowej trasy, żeby zyskać na czasie, bo dopuścił się wykroczenia z nieletnią uczestniczką wycieczki i obawia się problemów. Zatrzymuje się więc w podupadłym hotelu swojej owdowiałej przyjaciółki Maxine. Shannon, heroicznie walcząc ze swoją skłonnością do młodych kobiet, z nerwicą i z alkoholizmem, wciąż liczy na powrót na łono Kościoła, nie godząc się jednak z głoszoną przezeń wizją Boga. Właścicielka hoteliku, Maxine, to rozpaczliwie tęskniąca za miłością wdowa pod pięćdziesiątkę, która topi tęsknotę w kokosowym rumie i seksie z młodymi meksykańskimi chłopcami, próbując za wszelką cenę usidlić na stałe Shannona. Hanna z kolei, stara panna podróżująca z dziewięćdziesięciosześcioletnim dziadkiem, poetą Nonno, ma w sferze erotycznej na swoim koncie szczątkowe doświadczenia. Zarabiają, sprzedając jej akwarele i jego wiersze, lecz budżet jest już nawet zbyt skromny, by zapłacić za hotelowy nocleg. Niepozorny hotelik na pustkowiu, metafora klaustrofobicznej walki bohaterów, z których każdy znalazł się na egzystencjalnym zakręcie, staje się kłębowiskiem emocji, pretensji, niespełnionych ambicji. Żonglując z pozoru banalnymi dialogami, Williams po mistrzowsku buduje napięcie. Erotyczne – Maxine nieustannie eksponująca z nadzieją przed Shannonem kolejne części ciała, archetypicznie męski Shannon, który bodaj pierwszy raz znalazł w osobie Hanny istotę, która mogłaby mu pomóc, i po raz pierwszy nie konsumuje tej relacji, serwując sobie i czytelnikom naładowane zmysłowością sceny. Ale nie tylko erotyczne. W sztuce od początku obecne jest napięcie zwiastujące nieokreśloną katastrofę. Ulewny deszcz, nagły brak prądu, dochodząca z oddali niepokojąca muzyka, szamocząca się pod werandą na sznurku iguana, tuczona dla jak najwyższej rozkoszy podniebienia, wreszcie przerażająca w swej groteskowości, pełna dziecięcego wigoru niemiecka grupa wyznawców Hitlera. To wszystko składa się na obraz świata na krawędzi – w aspekcie mikro i makro – zawieszonego kontrastowo w pełnym barw, dźwięków, zapachów i smaków krajobrazie tropiku.

Dwaj bracia, Brick i Gooper, przyjeżdżają wraz ze swoimi rodzinami na urodziny ich śmiertelnie chorego ojca, zwanego Dużym Tatą. Żoną Bricka, poruszającego się o kuli niedoszłego sportowca i alkoholika, jest Margaret. Bezdzietne małżeństwo od dawna nie jest już ze sobą szczęśliwe. Kobieta cały czas próbuje jednak uwodzić swojego męża. Jak sama siebie opisuje: jest niczym „kotka na gorącym blaszanym dachu”. Sfrustrowany swoją karierą komentatora sportowego mężczyzna uniemożliwia jej każdą próbę zbliżenia się do siebie. Swoją żonę zachęca do odejścia lub znalezienia sobie kochanka. Tajemnica rozpadu ich związku może być związana ze śmiercią wieloletniego przyjaciela Bricka: Skippera. Mężczyzn prawdopodobnie łączyło niespełnione homoseksualne uczucie. Palące poczucie winy oraz smutek po niezrealizowanych młodzieńczych pragnieniach Brick próbuje gasić przy pomocy alkoholu.

W opowieść o Bricku i Margaret Tennessee Williams wplata historię pozostałych członków rodziny. Swoistą opozycją dla bezdzietnych małżonków staje się rodzina Goopera, brata Bricka mającego płodną żonę i liczne potomstwo. Gooper i Mae liczą na odziedziczenie majątku. Swój rodzinny „sukces” uważają za swoistą kartę przetargową. Duży Tata jednak z niejasnych powodów jawnie faworyzuje pogubionego w swoim życiu Bricka, a drugim swoim synem i jego rodziną wręcz ostentacyjnie gardzi. Tak samo zresztą jak własną żoną, Dużą Mamą. Urodzinowe spotkanie u Dużego Taty staje się rodzajem soczewki, przez którą poznajemy rodzinne tajemnice, zależności i konflikty. Napięcie dodatkowo intensyfikuje niepewny stan zdrowia mężczyzny i jego nieuchronnie zbliżająca się śmierć, kontrastująca z żywotnością i płodnością rodziny Goopera.

Kotka na gorącym blaszanym dachu to niezwykle zniuansowany i bezlitosny portret rodzinny. Autor w swojej trzyaktowej sztuce, posługując się realizmem psychologicznym, nie oszczędza żadnej ze swoich postaci. Przedstawia ludzi, których tylko z pozoru łączą bliskie więzi. W rzeczywistości rodzina okazuje się być sposobem na zagłuszanie swojej samotności, a także ucieczką przed frustracjami, niezrealizowanymi marzeniami i lękiem przed śmiercią.

Blanche, neurotyczna nauczycielka z Missisipi, przyjeżdża w odwiedziny do Nowego Orleanu do swojej ciężarnej siostry – Stelli DuBois – obecnie pani Kowalskiej. Żony mającego problem z agresją Stanleya Kowalskiego. Powód jej przyjazdu na początku nie jest jasny. Dość szybko okazuje się jednak, że nie ma dobrych wieści. Rodzinna posiadłość, stanowiąca świetlaną przeszłość kobiet – Belle Reve – przepadła. Utracony majątek jak i tajemnice Blanche stają się zarzewiem konfliktu pomiędzy nią a mężem jej siostry. Stanley nie ufa Blanche. Chce, by jak najszybciej opuściła ich dom. Uruchamia więc prywatne śledztwo, aby odkryć prawdę o przeszłości siostry swojej żony.

Wraz z rozwijającą się akcją sztuki atmosfera w domu Kowalskich staje się coraz bardziej duszna. Na jaw wychodzą kolejne fakty dotyczące Blanche. Okazuje się, że nie tylko nie ma gdzie mieszkać, ale również nie ma z czego żyć. Na skutek romansu z siedemnastoletnim uczniem straciła swoją posadę nauczycielki. Nie ma więc grosza przy duszy. Do siostry przyjechała szukać pomocy i schronienia. Nowo poznany Mitch, mieszkający ze swoją matką mechanik, kolega z pracy Stanleya, jawi się dla niej jako okazja na rozpoczęcie nowego, bardziej stabilnego i bezpiecznego życia.

Tramwaj zwany pożądaniem to opowieść o kobiecie niedopasowanej do rzeczywistości. Niezwykłą siłę sztuki stanowią rozbudowane psychologicznie, niejednoznaczne postaci, wymykające się prostej ocenie moralnej. Okrutne zakończenie dramatu, w którym Blanche kilka tygodni po tym, jak najprawdopodobniej została zgwałcona przez Stanleya, zostaje wysłana siłą do szpitala psychiatrycznego, może nadal stawiać pytanie o pozycję kobiet we współczesnym społeczeństwie, a szczególnie na prowincji.

Jeden z najbardziej popularnych tekstów Tennessee’ego Williamsa jest wciąż aktualnym i intrygującym materiałem teatralnym.

Rzeczywistość i fantazja splatają się z przerażającą siłą w chwili, gdy dwoje aktorów, siostra i brat, zostają niespodziewanie opuszczeni przez ich kolegów z wędrownej trupy teatralnej, z którymi mieli dać przedstawienie w „zgrzybiałym” teatrze, gdzieś w „nieznanym amerykańskim stanie”. Zmuszeni (prawdopodobnie) do pojawienia się na scenie przez przybyłą do teatru publiczność, brat i siostra postanawiają zagrać Sztukę na dwie postacie - iluzję iluzji, rozpacz samotności ogarniętej lękiem i paniką.

„Siostra moja – jest jak zamknięty Ogród”
Pieśń Salomona, 4:6

„Myślę, że obok Tramwaju Zwanego Pożądaniem jest to moja najpiękniejsza sztuka” – mówił Tennessee Williams. „Ciągle nad nią pracuję… to jest cri de coeur, ale przecież każda praca twórcza jest cri de coeur”.

Od chwili napisania tej sztuki powstało wiele jej wersji. Prapremiera odbyła się w 1967 r. równocześnie w Londynie i Chicago. W 1973 r. przedstawiono w NY nową jej wersję, której dano tytuł Out Cry. Trzecia wersja przedstawiona została w 1975 r. ponownie w NY pod obecnym tytułem. Williams życzył sobie, aby zamieścić ją w V tomie jego dzieł zebranych.