Biografia Marii Komornickiej trafia do wyobraźni współczesnych, bowiem łączy w sobie dojmujące cierpienia, jakimi żywi się sztuka, oraz inspirujące tropy, którymi podążają badacze kultury nie tylko w ramach studiów nad płcią kulturową. Maria Komornicka (1878-1949), poetka wielce zasłużona dla polskiego modernizmu, ale odrzucona i na długie lata zapomniana, w pewnym momencie swego życia uznała, że jest mężczyzną i przyjęła imię Piotra Własta. Zamknięto ją w domu dla obłąkanych. Umarła w przytułku. Pisząc o Komornickiej, siłą rzeczy pisać więc trzeba o tożsamości i transgresji, konflikcie płci i społecznych konwencjach, normalności i szaleństwie.
Izabela Morska, znana szerzej przede wszystkim jako autorka zbiorów opowiadań Śmierć i spirala oraz Niebieska menażeria i powieści Absolutna amnezja, napisała dramat zatytułowany Księga EM, będący nie tyle materialną, ile duchową rekonstrukcją biografii Marii Komornickiej. Tytułowa EM jest scenicznym alter ego poetki.
Autorka nie ukrywa, że wszystkie epizody w tej sztuce oparte są na listach, wypowiedziach lub utworach Marii Komornickiej. Partie śpiewane - piosenki i wiersze - pochodzą na przykład z eklektycznej Księgi poezji idyllicznej. Elementy biografii poetki, jej relacje z matką, ojcem i bratem, doświadczenie zmiany płci - dokonanej rzecz jasna nie chirurgicznie, lecz aktem woli - i pobyt w klinice psychiatrycznej, wraz z całym kontekstem obyczajowym, historycznym i literackim zostały przekształcone w formę dramatyczną, w której młodopolszczyzna przeplata się z poetyką campu, dysputa publicystyczna z groteską. Ten przedziwny, niezmiernie bogaty formalnie utwór sceniczny wypełniają fantasmagorie, ironiczne wizje i żartobliwe sceny z udziałem Aniołków o niepewnej płci i orientacji seksualnej. Metaforyczne obrazy odzwierciedlają duchową i społeczną przemianę bohaterki. Oglądamy ją na tle przerażonej skandalem rodziny oraz w podróży przez rozdartą i ubezwłasnowolnioną Polskę. Księga EM z jednej strony określa kondycję kobiety jako wypadkową determinacji, woli i twórczej ekspresji, a z drugiej ukazuje wędrówkę poetki ze świata w głąb własnej egzystencji.
Sztuka Izabeli Morskiej ze względu na objętość (220 stron) nie może zostać opublikowana w "Dialogu", ale jej oryginalność, bogactwo formalne, rzadko spotykana dziś stylizacja, a przy tym klarowny język są niewątpliwą rekomendacją dla teatrów. A przy tym - jak twierdzi autorka - ekstrawagancka realizacja wcale nie jest tu konieczna: "wyobrażam sobie, że sztuka byłaby wciąż sobą w dekoracjach złożonych z trzech krzeseł i prześcieradła, chociaż afektowane, przesadne, sztuczne decorum jest istotne dla literackiej wersji Księgi EM". Prawami do jej wystawienia dysponuje Agencja Dramatu i Teatru ADIT.
Joanna Krakowska
Dialog - nr 12/2003