4

Czasem bywa tak, że człowiek czuje się kompletnie wypalony i niedoceniony i nie ma odwagi, a być może siły, by coś z tym zrobić. Tłamszony przez kompleksy lub inne problemy, ma w głowie różne możliwe scenariusze, których nie realizuje. W ten sposób popada w rutynę pracy, związku, życia... Byłoby o wiele prościej, gdyby człowiek urodził się na rauszu – ot, z niewielkim poziomem alkoholu we krwi. Nikolaj, Tommy, Martin i Peter, nauczyciele w średnim wieku, testują założenie psychiatry Finna Skårderuda, który stwierdził, że jednostka, w celu uwolnienia swojego maksymalnego potencjału, powinna mieć stale pewien – co prawda stosunkowo niski – procent alkoholu we krwi. 

Panowie przeprowadzają kontrowersyjny eksperyment i zaczynają pić – na początku „jak na lekarstwo”, potem coraz więcej i więcej. Okazuje się, że alkohol doskonale maskuje ich niską samoocenę, pozwala zapomnieć o kryzysach w życiu osobistym, o złych relacjach z żoną, dziećmi… Przyjaciele stopniowo wpadają w macki nałogu. Jednym udaje się w miarę szybko wycofać i odzyskać dawne życie, inni pozostaną uzależnieni. Wyrządzonych przez nich krzywd już się nie da naprawić. W adaptacji scenicznej występuje czterech mężczyzn: o szczegółach ich relacji, przede wszystkim rodzinnych, dowiadujemy się zakulisowo, z rozmów telefonicznych. Jako że panowie są nauczycielami, prowadzą lekcje – i tu ujawnia się interaktywny potencjał sztuki, bowiem w rolę uczniów wchodzą niejako sami widzowie. Tytuł „lekcja” jest być może mylący, rodzi bowiem skojarzenia z przemawianiem ex cathedra, tymczasem zajęcia prowadzone przez Nikolaja, Tommy’ego, Martina i Petera zbliżone są do stand-upowego występu. Lekcje zawarte w Na rauszu (nie brak zadziornego poczucia humoru) są de facto lekcjami życia, tym bardziej, że przeplatają się ze scenami prywatnych spotkań mężczyzn, w trakcie których wychodzi na jaw, jak bardzo spieprzyli swoje życie.

Thomas Vinterberg unika moralizatorstwa w pisaniu o alkoholu. Nie demonizuje, nie piętnuje, nie pokazuje rzeczy i sytuacji w krzywym zwierciadle. Swoim bohaterem nie czyni przedstawiciela tak zwanych nizin społecznych ani zblazowanego artysty z lokalnej bohemy, ale człowieka rekrutującego się z klasy średniej, wykonującego zawód zaufania publicznego. Alkohol w ujęciu autora nie jest trucizną, ale przede wszystkim podstępnym wspomagaczem, żerującym na lękach, obsesjach, smutku, traumach. Jeśli w głowie pojawia się nam myśl, dlaczego Duńczyk, mieszkaniec wyjątkowo wysoko rozwiniętego kraju, para się socjologicznymi diagnozami dotyczącymi alkoholizmu, to warto wziąć pod uwagę, że Dania, podobnie jak Polska, ma ogromny problem z nałogowym spożyciem trunków, a zjawisko picia do nieprzytomności, również wśród młodzieży (nie bez przyczyny postaci występujące w sztuce są pedagogami), jest społecznie aprobowane. 

Rzecz dzieje się w Szwajcarii. Pan Hartmann jest urzędnikiem polskiego pochodzenia odpowiedzialnym za wydawanie pozwoleń na pobyt dla uchodźców – oszalałym ksenofobem i rasistą. Pan Schmidt to niezbyt rozgarnięty bogaty Szwajcar, który przesiaduje w barze z kebabami, objadając się bez umiaru, i planuje wydanie książki pod tytułem "Kosowo dla opornych”. Do prowadzonego przez muzułmanina Salala baru, w którym obżera się Schmidt, pewnego dnia wpada, uciekając przed deszczem, Antygona – kobieta z Kosowa. Antygona nie staje co prawda wobec wyboru między prawem boskim i ludzkim, ale rozpaczliwie zmaga się z tym ludzkim, krańcowo absurdalnym. Musi ubiegać się o pozwolenie na pobyt i trafia na wspomnianego Pana Hartmanna, który zaczyna domagać się od kobiety coraz bardziej bzdurnych dokumentów i certyfikatów. Antygona wszystkie je posiada, jednak w końcu urzędnikowi udaje się znaleźć na nią haka – kobieta nie posiada certyfikatu stwierdzającego, że... nie jest nosorożcem. Przejęty jej losem miłośnik kebabów Schmidt wyrusza więc do Kosowa, żeby napisać swoją książkę i przy okazji załatwić Antygonie rzeczony certyfikat. W całą zawikłaną historię wplątuje się również ekscentryczna Pani z Pieskiem.

Sztuka jak w krzywym zwierciadle przedstawia szereg problematycznych postaw obecnych w zachodnim społeczeństwie. Bezlitośnie, ale w bardzo nieoczywisty i zniuansowany sposób, punktuje głupotę zachodniej ksenofobii i rasizmu, choć jednocześnie ukazuje, jak te ideologie internalizują sami imigranci. Przedstawia los tych, którzy wyjeżdżają na zachód w nadziei na lepsze życie, a kończą jak Antygona na zmywaku w barze z kebabami, gdzie jedyne, czym mogą się wykazać, to umiejętność zmywania dwóch talerzy na raz. 

Kosowo dla opornych jest sztuką w brechtowskim stylu: nie ma tu psychologii ani realistycznych relacji między postaciami, jest za to świetnie nadająca się na scenę komedia absurdu mówiąca o rzeczach istotnych w ciekawy, aktualny i oryginalny sposób.

• Sztuka ukazała się drukiem w zbiorze Bałkański burdel. Sześć dramatów z Kosowa, ADiT, Warszawa 2023.

Mieszkająca przy ulicy Północnej Wiki jest bardzo samotna. Nie ma rodzeństwa, rodzice są wiecznie zapracowani, a rówieśnicy uważają ją za dziwoląga. Na szczęście Wiki jest dziewczynką obdarzoną wyobraźnią i kochającą literaturę. Ucieka więc w swój świat i przeżywa rozliczne przygody, z których jedna wymyka się spod kontroli i o niej jest ta opowieść. 

Przed obiadem tato nakazuje Wiki umyć ręce i wysprzątać pokój. Dziewczynka stosuje się do polecenia, ale ku jej zdziwieniu i irytacji taty po obiedzie pokój okazuje się jeszcze bardziej zabałaganiony niż przed. Jak to możliwe? Wszystkiemu winien troll Knut, który postanowił wpaść z wizytą, a przy okazji „porządzić się” nieco w pokoju. Knut proponuje Wiki, która sama nazywa siebie wikingiem, wspólną wyprawę z misją na północ Norwegii. Mają tam ocalić chłopca. Jakiego i przed czym? Tej informacji Wiki nie uzyskuje. Przystaje jednak na propozycję i już wkrótce popłynie łodzią do krainy,  gdzie spotka dwie walkirie, dwa kruki Odyna i rekina Ikeę, który zamiast ją zjeść, będzie z nią układać puzzle. Tam też przyjdzie jej zmierzyć się ze straszliwym potworem Krakenem, który raz jeden został już pokonany… przez chłopca wyglądającego i gibającego się zupełnie tak jak ona. Kiedy Wiktoria spotka Wiktora, okaże się, że on także wyruszył na wyprawę po to, by ją ratować, że on też tak jak ona jest wikingiem, i że tak naprawdę nie musieli się wcale aż tak daleko szukać.  

Historia barwna, pełna skandynawskich smaczków, piosenek, humoru, trollowskiego, krakeńskiego i walkirskiego języka. A także – optymizmu!

Inspirując się baśniami braci Grimm, chilijska autorka Carla Zúñiga M. konstruuje w tej sztuce makabryczny kolaż rodzinnych dysfunkcji. W badanej przez autorkę w Dzieciństwie... rodzinie nic nie działa tak, jak powinno. Jedna z córek jest zakochana w swoim przemocowym, zmarłym dziadku, którego w związku z tym planuje wskrzesić z pomocą Wróżki Chrzestnej. Druga, w obliczu braku miłości ze strony matki, pragnie uciec z domu i zamieszkać w lesie. Tam jednak czyha na nią niebezpieczeństwo: wilk, który okazuje się przywróconym do życia dziadkiem. Z kolei jedyny syn jest przekonany, że w jego wnętrzu mieszka demon, który przejmuje kontrolę nad jego ciałem, a ojciec... pragnie stać się zwierzęciem albo całym lasem. Tymczasem matka nienawiścią do całej rodziny maskuje poczucie winy, jakie czuje przez swoją bezczynność wobec przemocy, która spotyka dzieci.

Duszną i niepokojącą atmosferę sztuki Zúñigi buduje nie tylko nagromadzenie i intensywność naznaczonych przemocą relacji, ale też zainfekowany tą brutalnością język. Trauma wynaturza wyobraźnię skrzywdzonych dzieci, mieszając porządek baśni z okrucieństwem (choć jest już ono oczywiście obecne u braci Grimm), transgresją i desperacją. Kierowany do matki przez dzieci wielogłos wyrzutów, lęków, zaburzeń i mrocznych fantazji poraża intensywnością ładunku emocjonalnego. Baśniowa konwencja wydarzeń, zamiast łagodzić szokujące treści, bezustannie je podsyca.

Sztuka Zúñigi to jednak nie po prostu horror o przemocy w rodzinie, ubrany w bajkowe szaty, a raczej zręcznie przeprowadzona, ostra feministyczna krytyka patologii patriarchalnego modelu rodziny. Autorka z jednej strony kataloguje rodzinne dysfunkcje i ujawnia ich źródła, z drugiej w złożony i bezkompromisowy sposób przedstawia emocje i przeżycia, które są wynikiem przemocy. Zúñiga na tym nie poprzestaje, wskazując nie tylko na możliwości przepracowania traumy, ale również na alternatywne sposoby budowania relacji rodzinnych, które być może pozwoliłyby na zduszenie patologii w zarodku. Rozstrzygnięcie tego, czy cykl powtarzającej się przemocy daje się przerwać, autorka pozostawia realizatorom i widzom.

Fanny Dupin pozuje na przedstawicielkę paryskiej socjety. Mieszka w ogromnym mieszkaniu w jednej z najbardziej eleganckich dzielnic tuż nad brzegiem Sekwany, z widokiem na wieżę Eiffla. Arystokratyczna rzeczywistość jest jednak nieubłagana, a jej sposób życia doprowadza ją do finansowej katastrofy. Nie pomaga jej nawet to, że decyduje się na wynajem dwóch z trzech pokoi. Inna sprawa, że być może mogłaby znaleźć sobie mniej kłopotliwych lokatorów. Jednym z nich jest przeciętny pisarz bez grosza przy duszy, Louis Voltaire, a drugą – świadcząca usługi seksualne (w tym samym mieszkaniu) – Madame Coco. Fanny próbuje wziąć sprawy w swoje ręce. Pomimo że nie cierpi wsi, decyduje się wyprowadzić z miasta, a paryskie mieszkanie sprzedać znanej w całej Francji… serowej hrabinie. W tym celu postanawia skorzystać z pomocy swojego przyjaciela i jego zdolności aktorskich. Co jednak, jeśli w samym środku tego wyreżyserowanego przez nią przedstawienia znajdą się również jej lokatorzy, a także pewien bogaty Rosjanin… Czy jest szansa na happy end à la française?

Komedia polityczna o wpływie polityki na sztukę, którą Neziraj napisał po zwolnieniu go ze stanowiska dyrektora artystycznego w Teatrze Narodowym Kosowa. Utwór przybliża zawirowania towarzyszące przełomowemu wydarzeniu – nadchodzącym narodzinom najmłodszego państwa w Europie. Kosowo, wyczerpane i spustoszone wojną, biedą, korupcją oraz niekończącą się kuratelą misji międzynarodowych, próbuje znaleźć własną drogę ku przyszłości i przygotowuje się do ogłoszenia niepodległości. Prawie dziesięć lat po zakończeniu wojny kraj doświadcza intensywnej odbudowy i reorganizacji, chociaż okazuje się, że pewne tryby funkcjonowania są niezmienne, a w niektórych sferach odczuwalny jest nawet dotkliwy regres.

Sekretarz Ministerstwa Sportu, który ma dość mgliste pojęcie o kulturze i sztuce, zwraca się do zespołu Teatru Narodowego Kosowa z propozycją nie do odrzucenia. Artyści zostają zobligowani do realizacji uroczystego spektaklu, który ma być wystawiony w historycznym dniu ogłoszenia niepodległości. Zespół teatralny jest dumny i czuje się niezwykle uprzywilejowany, zwłaszcza że na organizację tego wydarzenia przeznaczona jest rzekomo zawrotna suma. To wyróżnienie wiąże się z serią wyzwań. Poza rozmaitymi wymaganiami dotyczącymi estetyki, poprawności politycznej i bezpieczeństwa (które autor, oczywiście nie w tak przerysowanej formie, zna z autopsji), zespół staje przed dwoma nieprzewidywalnymi problemami. Po pierwsze, data ogłoszenia niepodległości jest utrzymana w tajemnicy; po drugie, spektakl musi zawierać nienapisane jeszcze przemówienie premiera, które zostanie wygłoszone w parlamencie w tym wyjątkowym dniu. Przygotowania zamieniają się w koszmar. Każda postać z tego gabinetu osobliwości: Reżyser, Aktorzy, technik sceniczny James, a nawet przedstawiciel władz, przeżywa go na swój sposób. Równolegle James usiłuje wprowadzić w życie swój projekt: zaczyna konstruować samolot, którym chce podróżować po całym świecie i promować ojczyznę. Wiadomość o dacie ogłoszenia niepodległości pojawia się nagle. Tego wieczoru członkowie rządu, goście z NATO, ONZ, UE i inni dyplomaci przybywają do teatru na premierę „Kosowskiej Epopei”. Rozpoczyna się „show” – zarówno na scenie, jak i za kulisami.

Neziraj zdecydował się na ciekawe rozwiązania formalne, poza tym po mistrzowsku operuje humorem, zwłaszcza we fragmentach ukazujących próby odgrywania przez aktorów scen patriotycznych – w rezultacie nienaturalnych i groteskowych. 

• Sztuka ukazała się w zbiorze pod tytułem Bałkański burdel. Sześć dramatów z Kosowa, ADiT, Warszawa 2023.
   

W prowincjonalnym kosowskim miasteczku, szczycącym się wielowiekową heroiczną tradycją, pewna zakochana w sobie para gejów zgłasza się do magistratu z prośbą o udzielenie im ślubu. Homofobiczna społeczność Taszanika z władzami na czele nie dopuszcza myśli o zaakceptowaniu tej „dziwacznej” prośby. Szkopuł w tym, że jeden z partnerów, Włoch o imieniu Adriano, jest przedstawicielem włoskiej firmy inwestującej w Taszaniku w fabrykę prezerwatyw, która ma pomóc zniwelować drastyczne bezrobocie. Ponadto inwestycja, jak i inne programy pomocowe dla Kosowa, jest współfinansowana ze środków Unii Europejskiej, o której łaski i o akcesję do której Kosowo rozpaczliwie zabiega. Na domiar „złego” okazuje się, że – o ironio – w narodowej konstytucji, zapewne w wyniku nieuwagi podpisujących, istnieje zapis zezwalający na śluby jednopłciowe. Władze Taszanika znalazły się w pułapce: jak wybrnąć z sytuacji, by nie udzielić kompromitującej zgody, a jednocześnie od jak najlepszej strony zaprezentować się wizytującej miasteczko komisarz Unii Europejskiej? Stronę z konstytucji można, jak się okazuje, wydrzeć, zmiąć i połknąć. Na niesfornych gejów można rzucić granaty lub ukryć w torcie bombę niespodziankę. Trzeba jeszcze tylko, za pomocą wymyślnych sztuczek, wysilić się nad „europejskim” wizerunkiem. Owe karkołomne wysiłki przedstawia budząca salwy śmiechu i drżenie trwogi tragikomedia 55 Shades of Gay. Autor ożywia niemych świadków przemocy (drzewo za oknem, maszyna do pisania w magistracie), stosując stylistykę groteski i piętrząc komiczne absurdy. Sztuka grana była z powodzeniem w Kosowie (prapremiera), Albanii, Serbii, Macedonii, Czechach, Anglii i Stanach Zjednoczonych. 

• Sztuka ukazała się w zbiorze pod tytułem Bałkański burdel. Sześć dramatów z Kosowa, ADiT, Warszawa 2023.

Dlaczego żona Lota dwróciła się, choć groziło jej za to unicestwienie? Na to pytanie Biblia nie udziela odpowiedzi. Poświęcono tej kwestii wiele studiów, odpowiedź próbuje w swoim wierszu znaleźć m.in. Wisława Szymborska. To właśnie wiersz Szymborskiej stał się inspiracją dla Jordana Tannahilla, który bodaj jako pierwszy nadał bezimiennej żonie Lota własną tożsamość oraz imię.

W miasteczku Sodoma trwa niedziela. Lot siedzi w domu, maniakalnie oglądając w telewizji doniesienia o wojnie, ekscytując się każdą nową informacją z frontu. Jego żona Edyta idzie jak zawsze robić pranie w zbiorniku wodnym, nad którym spotykają się miejscowe gospodynie, wymieniając plotki. W powrotnej drodze odbiera telefon – to Izaak, stryjeczny brat Lota. Przerażony chłopak wyznaje, że ojciec, Abraham, właśnie próbował go zabić. Edyta proponuje Izaakowi na kilka dni schronienie u nich w domu. Na wieść o tym Lot dostaje szału: nie mogą przyjąć w domu mężczyzny, kiedy Edyta i ich córka Sara menstruują – to jest haram. Edyta stawia na swoim i Izaak pojawia się u nich na noc. Pojawiają się też dwa biblijne anioły – tutaj w osobach amerykańskich żołnierzy, którzy stacjonują w miasteczku, by stłumić nasilające się rebelie. W Sodomie jest niespokojnie, ludzie buntują się, dochodzi do zamachów bombowych. Interwencja amerykańskich sił krwawo tłumiących zamieszki przyjmowana jest z wielką wrogością. Nie przez wszystkich. Lot gościnnie przyjmuje pod swój dach żołnierzy (nie bacząc, że to jest haram), karmiąc ich do syta i opatrując rany. Błyskawicznie dowiadują się o tym sąsiedzi i szturmują dom Lotów. W wynikłej strzelaninie życie traci Babi, sędziwa matka Lota, on sam zostaje mocno poturbowany, a jeden z amerykańskich żołnierzy jest wleczony nagi za samochodem aż do doszczętnego zmasakrowania ciała. Drugi z „aniołów” wraca z wieścią, że Bóg za karę szykuje na miasto nalot dronów. W podzięce za lojalność rodzina Lota może uniknąć zagłady, jeśli błyskawicznie opuści miasto. Jest warunek: nie wolno im oglądać się za siebie. Lot, Edyta, Sara i Izaak szykują się do natychmiastowej ewakuacji. I wtedy okazuje się, że zniknęła jedna z dziewczynek Sary, a czas nagli…

Tannahill zastosował w dramacie zabieg uwspółcześniający biblijny mit: bohaterowie używają komórek, jeżdżą samochodami, mają profile na Facebooku, a na dachach satelitarne anteny. Niedziela w Sodomie to pisany rytmicznym, poetyckim – choć jednocześnie bardzo współczesnym językiem tekst o okrucieństwie, imperializmie i bezsensie wojny. O pięknie kobiecości, o sile matczynej miłości, która jest wartością najwyższą – ponad strachem, kulturowo wymaganym posłuszeństwem, ponad własnym życiem. Tannahill w sposób wzruszający ukazuje relacje i nierozerwalną więź czterech pokoleń kobiet. Po lekturze szczególnie zapada w pamięć portret głównej bohaterki – czułej, wrażliwej, ale i bohatersko odważnej, gotowej, jeśli taka konieczność, stanąć do walki nawet z samym Bogiem. Edyta nie chce być potulna i za swój bunt płaci wysoką cenę – zostaje, zgodnie z przekazem biblijnym, zamieniona w słup soli. Co stanowi nie lada wyzwanie dla aktorki, której autor każe od początku do końca spektaklu trwać w bezruchu – ów bezruch wzmacnia jeszcze ekspresję burzliwych emocji.

Daniel jest świetnie prosperującym, rozpoznawalnym młodym aktorem celebrytą. Mieszka w ekskluzywnym lofcie w modnej dzielnicy Berlina. Skupiony na sobie i swoich sukcesach, nie zauważa świata wokół siebie. Nie zauważa też, że gruntownie sypie mu się idealne z pozoru życie. Do czasu, kiedy pewnego dnia, w drodze na samolot do Londynu, gdzie ma wziąć udział w castingu do roli superbohatera w prestiżowej amerykańskiej produkcji, postanowi wstąpić na kawę do lokalnego baru. A tam czekać będzie nieznany mu sąsiad z naprzeciwka, Bruno, który dysponuje szokująco bogatą wiedzą na temat szczegółów z życia Daniela i zapragnie skonfrontować go z rzeczywistością. 

Osią tej kameralnej czarnej komedii jest pełen napięcia i zwrotów akcji dialog dwóch bohaterów reprezentujących zgoła przeciwstawne światy – o konflikcie Wschód-Zachód, gentryfikacji miast i życiowych złudzeniach. Dialog przerywany ciągłymi telefonami Daniela (porusza niebo i ziemię, by dowiedzieć się szczegółów scenariusza), żartobliwymi komentarzami Bufetowej i zagajeniami pojawiających się i znikających gości baru. Niewinnie rozpoczęta rozmowa Daniela i Bruna w miarę rozwoju sztuki przybiera coraz bardziej niepokojącą formę, w której czai się przemoc. Czym się owa konfrontacja zakończy i czy aktor opuści klaustrofobiczną spelunkę, by zdążyć na samolot i ruszyć na podbój świata, czy może ta przestrzeń na dobre go wessie? 

David ma pięćdziesiąt cztery lata, z czym trudno mu się pogodzić, w związku z czym niejako zatrzymał się na pięćdziesiątce, za którą ciągle chciałby dostać zaległy prezent urodzinowy. Ma nim być zaspokojenie jego obsesji, którą jest trójkąt miłosny. Niedawno rozwiódł się z żoną i właśnie rozstał z kochanką, która była adwokatką żony przy rozwodzie. Cały czas wchodzi w kolejne przygody – nie wahając się zaliczać kobiet swoich przyjaciół – i błyskawicznie znajomość urywa, szukając coraz to nowych bodźców. W swoim egoistycznym promiskuityzmie, cynicznym uroku osobistym i braku odpowiedzialności przypomina Tomasza z Nieznośnej lekkości bytu Kundery. Jest też jak on przenikliwy intelektualnie, serwując czytelnikom humorystyczną refleksję na temat zjawisk współczesnego świata i postaw młodszych od niego pokoleń – kolegów, kochanek, studentów, syna, z którym w żaden sposób nie może się porozumieć. Pewne nieoczekiwane dramatyczne wydarzenie sprawi, że „lekkość” straci jednak swój smak i David, jak Tomasz, zapragnie nagle wydorośleć, znaleźć w „bycie” stałą wartość i poczuć na barkach ciężar. Czy jednak nie jest za późno? I czy jest w ogóle do tego zdolny, czy też jest, jak twierdzi jego była żona, niereformowalnym socjopatą?

Od Zelenki sprawiedliwie dostaje się i starym, i młodym. Obśmiewa wieczną niedojrzałość piotrusiów panów, snobizm intelektualny, cynizm, a zarazem nieudacznictwo życiowe. Ale też rozprawia się z Facebookiem, Instagramem i „innymi internetami”, nie boi się ironii, opisując obsesję nietykalności młodych – upatrujących molestowania nawet w okazywaniu braku uwagi –  i ich wieczne zaangażowanie w protest – przy  jednoczesnym całkowitym braku zaangażowania w to, kto zostanie prezydentem kraju. Fifty ze swoim humorystycznym obrazem środowiska praskich  intelektualistów to trochę czeski Woody Allen XXI wieku.