6

Dolores, Esteban i Margarete, czyli kobieta, którą rodzeństwo próbuje namówić na sprzedaż pianina, mają różne podejście do badania tajemnic historii, pamięci i pielęgnowania tożsamości. Bohaterowie odkrywają, że czasem to właśnie w ciszy jest uwięziony najgłośniejszy krzyk, a muzyka pozwala „skomponować własny dysonans”.

Sceny rozgrywające się w teraźniejszości przeplatają się ze scenami dziejącymi się w czasach hiszpańskiej wojny domowej w latach 30. Poznajemy młodą wówczas Enriquetę, babkę Dolores, i Estebana, i jej ojca Alejandro, byłego dyrygenta. Enriqueta i Alejandro grają już nie z orkiestrą, ale w kinie, akompaniując niemym filmom. W życie córki, ojca i zakochanego w Enriquecie muzyka imieniem Jano coraz silniej wdziera się przemoc: stają się świadkami bombardowania w Alicante, terroru włoskich faszystów, ostatecznie Enriqueta zostaje zamknięta w więzieniu ulokowanym w Zamku Świętej Barbary w Alicante.

Harmonia ciszy to nie tylko sztuka o jednostkowym wymiarze rozliczenia się z przeszłością, ale również pogłębiona analiza uniwersalnych mechanizmów rządzących historią:

"Demokracja jest piękna, nie mówię, że nie, ale tylko w oczach głupców. Wiesz, co następuje po demokracji? Najgorszy z systemów politycznych… tyrania. Ludzie zawsze wybierają na swojego przywódcę tego najbardziej krwiożerczego – wilka. A ten staje się potem tyranem. Na początku lud się uśmiecha, bo tyran anuluje ich długi i rozdaje ziemię… ale wkrótce potem podniesie podatki i zmusi ludzi do pracy całymi dniami i nocami po to tylko, by nie knuli przeciwko niemu".

"Harmonia ciszy to historia przed- i powojnia hiszpańskiego; to historia o nadużywaniu władzy na małą i dużą skalę; to historia zła i nienawiści. W tle hiszpańska wojna Domowa swoje korzenie odnajduje w spektaklu ludzkiego barbarzyństwa, ale znajduje w dzieleniu się, w fikcji i poszukiwaniu piękna… pocieszenie."

− tłum. Paulina Eryka Masa, źródło cytatu: https://www.teatroespanol.es, źródło przekładu: https://paulinaerykamasa.com/harmonia_ciszy/

Jak mówi Dolores: "Bajki mówią: «Gdzieś tam jest zło i zawsze będzie. Uważaj, którą drogę wybierasz». Bajki działają jak… znak ostrzegawczy, właśnie, bajki ostrzegają cię przed złem". Blasco nicuje swoją sztukę schematami baśniowymi, motywami znanymi choćby z Jasia i Małgosi czy Czerwonego kapturka, by opowiedzieć o krętej wędrówce w mroki dwudziestowiecznej historii.

Blanche, neurotyczna nauczycielka z Missisipi, przyjeżdża w odwiedziny do Nowego Orleanu do swojej ciężarnej siostry – Stelli DuBois – obecnie pani Kowalskiej. Żony mającego problem z agresją Stanleya Kowalskiego. Powód jej przyjazdu na początku nie jest jasny. Dość szybko okazuje się jednak, że nie ma dobrych wieści. Rodzinna posiadłość, stanowiąca świetlaną przeszłość kobiet – Belle Reve – przepadła. Utracony majątek jak i tajemnice Blanche stają się zarzewiem konfliktu pomiędzy nią a mężem jej siostry. Stanley nie ufa Blanche. Chce, by jak najszybciej opuściła ich dom. Uruchamia więc prywatne śledztwo, aby odkryć prawdę o przeszłości siostry swojej żony.

Wraz z rozwijającą się akcją sztuki atmosfera w domu Kowalskich staje się coraz bardziej duszna. Na jaw wychodzą kolejne fakty dotyczące Blanche. Okazuje się, że nie tylko nie ma gdzie mieszkać, ale również nie ma z czego żyć. Na skutek romansu z siedemnastoletnim uczniem straciła swoją posadę nauczycielki. Nie ma więc grosza przy duszy. Do siostry przyjechała szukać pomocy i schronienia. Nowo poznany Mitch, mieszkający ze swoją matką mechanik, kolega z pracy Stanleya, jawi się dla niej jako okazja na rozpoczęcie nowego, bardziej stabilnego i bezpiecznego życia.

Tramwaj zwany pożądaniem to opowieść o kobiecie niedopasowanej do rzeczywistości. Niezwykłą siłę sztuki stanowią rozbudowane psychologicznie, niejednoznaczne postaci, wymykające się prostej ocenie moralnej. Okrutne zakończenie dramatu, w którym Blanche kilka tygodni po tym, jak najprawdopodobniej została zgwałcona przez Stanleya, zostaje wysłana siłą do szpitala psychiatrycznego, może nadal stawiać pytanie o pozycję kobiet we współczesnym społeczeństwie, a szczególnie na prowincji.

Jeden z najbardziej popularnych tekstów Tennessee’ego Williamsa jest wciąż aktualnym i intrygującym materiałem teatralnym.

Napisana w 1982 r. Bajka kuglarska może być przyczynkiem do triumfalnego powrotu do baśni w teatrze − do baśni z prawdziwego zdarzenia, pełnej cudów i magii, opartej na wewnętrznej przemianie bohaterów. Co więcej, cudowny świat zostaje zderzony ze światem realnym, podlegającym galopującym procesom industrializacji, w którym bohaterowie stają się coraz mniej ludźmi, a coraz bardziej trybikami w machinie produkcji.

Obok siebie funkcjonują dwa światy: Kraina Dziś i Kraina Jutra. W mitycznej Krainie Jutra piękna, nieśmiertelna księżniczka Eli zakochuje się w wizerunku księcia Joana, który ujrzała w magicznym spersonifikowanym zwierciadle imieniem Kalophain. Eli, rozpalona myślą o nieznajomym, rezygnuje ze swojej nieśmiertelności − spogląda w lustro i po raz pierwszy dostrzega swoje odbicie, co czyni ją śmiertelniczką. Tymczasem książę Joan poszukuje małżonki, żadna z dziewcząt nie wzbudza jednak w nim uczucia. Dopiero wiedźma-pajęczyca imieniem Angramaina, pod postacią zmysłowej kobiety, sprawia, że Joan rezygnuje ze wszystkiego i oddaje swój los w ręce czarownicy.

Ale obok Krainy Jutra istnieje też dużo bardziej prozaiczna Kraina Dziś, w której grupa kuglarzy zmaga się z ogromnymi problemami − teren, na którym rozstawiali swój namiot i wozy, został sprzedany pod budowę hali fabrycznej ogromnego koncernu chemicznego. Kuglarzom udaje się wynegocjować pewną umowę − od tej pory mają podróżować jako cyrk reklamowy i zachwalać w trakcie swoich numerów produkty koncernu. Co więcej, jest to ta sama firma, która kilkanaście lat temu doprowadziła do skażenia, którego ofiarą padło wiele zwierząt i ludzi, w tym osierocona, niepełnosprawna intelektualnie dziewczynka imieniem... Eli. Jest jeszcze jeden warunek. Kuglarze nie mogą zabrać ze sobą Eli. Mała musi zostać odesłana do specjalnego instytutu...

Okazuje się, że oba światy − realny i mityczny − są ze sobą nierozerwalnie związane. Mała Eli i klaun Jojo to tak naprawdę dawni mieszkańcy fantastycznego świata, księżniczka i książę, banici, uchodźcy z krainy powoli dewastowanej przez wyrachowaną Angramainę. Bohaterowie zaczynają niezwykłą podróż − w znaczeniu przestrzennym i metaforycznym. Czy cała ta historia powstała w głowie małej Eli? A może uruchomimy "czasowe zawieszenie niewiary" i po prostu przyjmiemy, że wszystko dzieje się naprawdę, że gdzieś niedaleko istnieje niesamowita kraina, do której Eli ostatecznie powróci jako jej prawowita władczyni?

Bajka kuglarska to tekst napisany niezwykłym poetyckim językiem, z wieloma fragmentami, do których może zostać napisana muzyka. Wykreowany w sztuce fantastyczny świat (pałace z kryształu, kostiumy kuglarzy, stroje dworzan, armia pionków warcabów, postaci magicznego zwierciadła i demonicznej pajęczycy) stanowi wyzwanie dla scenografa, kostiumografa − a może też dla artysty wideo? Utwór Michaela Ende, autora m.in. Niekończącej się historii, dotyka całej gamy tematów: tego, że rodzinę możemy sobie wybrać (tak jak robili to zespoły cyrkowe i kuglarze), grunt że mamy wokół siebie ludzi, na których można liczyć. Tego, że jak mówi Jojo, "Jedynie miłość może nas ożywiać, bo tylko miłość czyni nas twórcami". Tego, że świat bywa okrutny, ale przy wsparciu przyjaciół można stawić mu czoła. I że największym skarbem jest drugi, bliski sercu człowiek. Dorosły odbiorca doceni też ujęcie innych problemów: wykluczenia, wyzysku człowieka w kapitalizmie, wpływu wielkich firm na środowisko, komercjalizacji sztuki, wyzwań stojących dzisiaj przed artystami.

Znani z poprzednich części Kula i Toperz doczekali się już potomstwa – literek! Pewnego dnia Ami, Bó i C znikają, zostawiając rodzicom tylko krótki list. Dorastające literki wyjaśniają w nim tylko, że pragną "wolności słowa". Ucieczka jest poprzedzona kłótniami, trzaskaniem drzwiami i brakiem porozumienia pomiędzy rodzicami a dziećmi, znanymi z każdego domu, w którym są nastolatki. Tata Toperz i wujek Brzydkie Słowo wyruszają na poszukiwanie Literek, spotykając po drodze wiele barwnych postaci.

Czy uda się odnaleźć dzieci i jak się porozumieć, kiedy słowa nas różnią? Dokąd uciekły literki?

Malina Prześluga stworzyła w III części galerię niezwykłych postaci. Od GPSa, który ma wskazywać drogę, a powtarza “zawróć, nie jesteś u celu”. Przez Slanga, niezrozumiałego dla rodziców, ale przydatnego w komunikacji z dziećmi. Po Hasztaga, który świetnie rozumie wirtualną rzeczywistość. Autorka, wplotła do swej opowieści również siebie. Wielopoziomowa historia rozgrywa się na płaszczyźnie słów, ich znaczeń, wskazuje, jak są ważne w komunikacji międzyludzkiej.

"Molekuły pani męża są takie piękne. Jak tancerki", mówi jedna z bohaterek do żony chemika Antoniego Holyego. Pavla, studentka dziennikarstwa, chce zrobić wywiad-rzekę z Ludmiłą Hola, żoną naukowca, który odkrył tytułową molekułę. Pavla szuka story, historii, która będzie sexy i dobrze się sprzeda. Czy historia wynalezienia leku na AIDS to właśnie takie story? Dobre story? W latach 80, kiedy wirus HIV zaatakował ludzi na całym świecie, w Czechach kończył się komunizm. O nosicielach tego wirusa, wywołującego AIDS, śmiertelną chorobę, nie rozmawiało się za żelazną kurtyną. Choroba, jej przyczyny, umieranie na nią często w osamotnieniu, były tematami tabu. To jest story.

• fragmenty tekstu Sabiny Czupryńskiej Dyskretny urok molekuły, opublikowanego w programie do prapremierowej realizacji Czaru molekuły Petra Zelenki w Teatrze Miejskim w Gdyni, marzec 2022
   

W apartamencie bogatej kobiety zjawia się odziany w trencz detektyw o imieniu Ray. W ręku trzyma reklamówkę, w niej znajduje się zakrwawiona głowa zaginionego męża. Scena, która mogłaby znaleźć się w czarnym kryminale z lat 30., urywa się nagle. Wszystko to jest projekcją nastolatka, który na różne sposoby próbuje kompensować brak ojca.

Właściwa akcja rozpoczyna się od metaforycznego trzęsienia ziemi. Ojciec opuszcza matkę i nastoletniego Freda. Zostawia jedynie kartkę o treści "nie szukajcie mnie". Cały świat Freda legł w gruzach, tym bardziej, że osobom z jego otoczenia daleko do jakiegokolwiek autorytetu. Matka od razu sprowadza do domu kochanka, pana Szczerego, który niczym rozerotyzowany satyr rzuca sprośnymi aluzjami na prawo i lewo. Nauczycielka, która notabene prowadzi zajęcia z cyklu "Tato − mój idolu", porównuje ojca z ojczymem, dobitnie wyrażając aprobatę dla tego drugiego. Pewnego dnia Fred dostrzega w oknie pewnej willi cień ojca. Dlatego zapoznaje się z mieszkającym tam rówieśnikiem, "osieroconym" przez matkę, która nieustannie zabawia się ze swoim kochankiem. Nastolatkowie wymyślają alternatywne tożsamości rodem z kryminału, żeby choć trochę zapomnieć o wielkich nieobecnych. Lęk z powodu braku rodzicielskiego wzorca uruchamia mechanizm obronny w postaci zastępczych fantazji. Chłopcy w wyobraźni kreują się na wyrafinowanych, wyniosłych detektywów; matki, i w ogóle kobiety, w tym świecie stają się jedynie zawalidrogami...

Tytułowy człowiek z Oklahomy to anegdotyczny przeciwnik zapaśnika Melchiora, ojca jednej z nastoletnich bohaterek. Tym przydomkiem przedstawia się też przywiązany do krzesła człowiek w jednej z wizji Freda-Raya. Człowiek ten wygląda zupełnie jak jego ojciec, ale jego tożsamość nie jest jednoznaczna. Fred w istocie wciąż goni za własnym cieniem. "Będzie go pan dalej szukał?" - pyta rzekomy ojciec. "Myślę, że tak" - odpowiada Fred. "Ma się wtedy przynajmniej jakieś zajęcie. Będę go szukał. I myślę. Że go kiedyś znajdę. Ale najprawdopodobniej będzie już wtedy za późno". Nawet jeśli Człowiek z Oklahomy byłby prawdziwym ojcem Freda, to i tak są już sobie obcy.

Lukas Linder dotyka tematu traumy młodego człowieka pozbawionego wsparcia rodziców i jakiegokolwiek autorytetu, ale robi to z absurdalnym poczuciem humoru, z maestrią mieszając konwencje. W ten alchemiczny sposób rodzi się przewrotna opowieść o konserwowaniu patriarchalnego status quo i rysach na psychice dzieci z rozbitych rodzin. "Mężczyzna odchodzi, kiedy czuje, że musi odejść. Więc spoko. Tak powinno być" − mówi Fred, powtarzając tym samym frazesy, które są prawdopodobnie zarazem jego autoterapią.
 

W sztuce przenosimy się w świat znany z poprzednich sztuk Dworak i Wolaka.
To krwawa baśń stylizowana na ludową balladę o owych dwóch rodzinach oddających na zmianę swych męskich potomków w służbę Kościołowi. Gdy brakuje mężczyzn, a w miasteczku zaczynają rodzić się same córki, porządek ulega zachwianiu. Ma go przywrócić oddanie do klasztoru najmłodszej córki Antoniego, Joanny. Dziewczyna od dzieciństwa wychowywana jest na świętą, ale buntuje się przeciw przyjęciu na siebie tego ciężaru. Stąd tylko krok od katastrofy, której zapobiec ma krwawy rytuał…
Wierna wataha ma w sobie wszystko, co w pisarstwie PiK najlepsze. Namacalność i mięsistość postaci, aurę okrutnej baśni, podszytą niepokojem poetyckość. Warto poznać ją w lekturze, jednak należy pamiętać, iż żywiołem Dworak i Wolaka jest teatr. Oni piszą swe sztuki po to, by sprawdzić je na scenie, by stały się częścią kosmosu przedstawienia.

− ze wstępu Jacka Wakara do antologii Polska jest mitem. Nowe dramaty

Mroczna baśń osadzona w małym miasteczku. W dwóch rywalizujących ze sobą rodzinach przychodzą na świat same córki, choć wszyscy czekają na narodziny przyszłego księdza. Wreszcie najmłodszą córkę przeznaczają do klasztoru jako ofiarę. Wychowywana na świętą dziewczynka zaczyna się buntować, podobnie jej ojciec, tymczasem matka w obronie wspólnoty zamienia się w wilczycę. Społeczność domaga się krwawego rytuału... Sztuka napisana jest poetyckim językiem, stylizowanym na ludową opowieść, ale przedstawia uniwersalne mechanizmy wykluczenia.        

- za miesięcznikiem „Dialog” nr 1/2018, gdzie sztuka została wydrukowana po raz pierwszy

Paweł Dworak i Katarzyna Wolak - autorzy tekstu i inscenizacji Wiernej watahy - wszystkie wydarzenia umieszczają wewnątrz wspólnoty, która tak się składa, jest jedną wielką rodziną. Bracia, siostry, ich współmałżonkowie i dzieci wspierają się nawzajem, zdradzają się we własnym gronie, spośród swego kręgu wybierają kozły ofiarne. Intrygująco jest ten mechanizm przedstawiony. Główną ofiarą jest ofiara religijna − Joanna ma pójść do zakonu i stać się wielką siostrą, od dzieciństwa jest chowana w tym przeświadczeniu. 

− Kamila Łapicka, zteatru.pl

Spektakle tego duetu, stanowiącego dzisiaj osobny byt w teatrze legnickim, są przede wszystkim próbą konfrontacji jednostki ze wspólnotą, przed którą tak naprawdę nie ma ucieczki. [...] Wolak i Dworak osadzają akcje swoich przedstawień we wsiach lub małych miasteczkach. Ale wieś czy miasteczko są tutaj umownymi obszarami osadniczymi, gdyż, jak już wspomniano, idzie przede wszystkim o to, by wyeksponować relacje międzyludzkie, stopień ich skomplikowania, poziom zależności, wpływ zbiorowości na jednostkę.

− Grzegorz Ćwiertniewicz, teatrdlawas.pl

• Wierna wataha znalazła się w półfinale Gdyńskiej Nagrody Dramaturgicznej 2018.
• Sztuka ukazała się w antologii Polska jest mitem. Nowe dramaty, wydanej w kwietniu 2019 nakładem ADiT.

Dom bohaterów jest w trakcie remontu, wszystko pogrążone jest w chaosie − tło wydarzeń stanowi symboliczne dopełnienie rozpadu, którego doświadcza rodzina. Marina i Oleg próbują związać koniec z końcem, dlatego ignorują rozpaczliwe próby zwrócenia na siebie uwagi ich córki, studentki Kristiny. Wszystko się zmienia wraz z przedświąteczną wizytą Natalii, matki Olega − starszej kobiety przepełnionej fanatycznym pragnieniem nawrócenia bliskich. Bohaterowie muszą odpowiedzieć sobie na pytanie, czym dla nich jest wiara.

Natalia początkowo jest traktowana jak intruz. Rodzina odnosi się do jej tyrad z pobłażaniem; wiara jest przez nich odbierana jak anachronizm, odpad minionej epoki. Wszystko się zmienia, gdy Kristina podejmuje próbę samobójczą i w rezultacie zapada w śpiączkę. Jabłonska zdecydowanie unika zerojedynkowego podejścia w imię porzekadła "jak trwoga, to do Boga". Z wrażliwością wydobywa różne odcienie i niuansuje postawy bohaterów. Podejście do wiary jest różne − jedna osoba próbuje zmazać z siebie winę z przeszłości, dla innych będzie ona ostatnią deską ratunku i wyrazem desperacji. W centrum zainteresowań stoi nie tylko chrześcijaństwo. Bosman, sąsiad Olega i Mariny, opowiada o rytuale, który przeżył wespół z członkami afrykańskiego plemienia. Pamiątką po ceremonii jest drewniana maska. Kilka miesięcy po powrocie z rejsu zmarła żona Bosmana, co Natalia przypisuje działaniom diabelskich mocy, ale gdy bliscy Kristiny dowiadują się o jej zainteresowaniach naukowych, Bosman spróbuje "uzdrowić" ją za pomocą wspomnianego artefaktu.

Jabłonska nie kwestionuje mocy wiary, nie drwi ze swoich bohaterów, nie faworyzuje żadnej z postaw. Stawia raczej pytanie, do czego prowadzi zamknięcie się we własnym światopoglądzie, a także hołdowanie postawom pełnym hipokryzji i egoizmu. Członkowie rodziny nie potrafią ze sobą normalnie rozmawiać. Małżeństwo Olega i Mariny jest w istocie fikcją, a wszelkie sygnały zwiastujące samobójczą próbę Kristiny zostały przegapione. Szumne gesty i deklaracje wiary okażą się wydmuszkami, jeśli nie będziemy umieli zbudować zdrowych relacji z otaczającym światem. Bohaterowie często wolą zwracać się ku religijnym obrządkom − zamiast wejść w dialog z bliskimi osobami. Bóg odpowiada na nasze modły − ale ustami i czynami bliźniego, zdaje się twierdzić autorka. I tylko my sami możemy siebie ocalić.

W koszmarach Hieronima Boscha pojawiają się wizje z jego obrazów - czy raczej stanowią inspirację do ich stworzenia. Owe "heretyckie" obrazy ściągają uwagę inkwizycji. To świetny materiał dla teatru formy, teatru lalkowego, dla wszystkich twórców z wyobraźnią plastyczną! Hieronymus stwarza także duże możliwości pracy z nowymi mediami.

„Pracownię nawiedzają gigantyczne lalki, widzimy animacje jego płócien. Grzmoty piorunów ustępują dziwacznej muzyce inspirowanej instrumentami z jego malarstwa. Falliczna zjawa olbrzymiego noża wbitego między dwoje uszu przeciera sobie drogę wśród innych kreatur, gwałtownie tnąc wszystko, co napotka; wszędzie unoszą się osobliwe kombinacje części ciała, przedmiotów i zwierząt (na przykład ludzkie głowy z kończynami gadów). Ściany zalewają groteskowe demony: szczury o ludzkich głowach, przerażające ptaki o ludzkich ciałach albo pnie drzew ubranych jak ludzie.”

Żywy plan jest równie dynamiczny. Akcja sztuki zaczyna się od przekomarzanek tytułowego bohatera i jego żony Aleyt Ale to tylko zapowiedź poważnych problemów pożycia z totalnym artystą, który wymaga troski i opieki egzystencjalnej, narażony na konflikty z władzą świecką i kościelną; inkwizycja depcze mu po piętach, a jego ducha trawi walka z własnymi demonami. Zmusza Aleyt do pozowania nago, co budzi w niej coraz większą odrazę i potrzebę emancypacji. Zdeterminowana zdradzi męża z jego uczniem, żeby z nim uciec do zakazanej sekty adamitów podczas szalejącej w mieście zarazy. Ostatecznie Bosch znajdzie łaskawego protektora w osobie swojego teścia, Goyartsa. Tymczasem demony coraz bardziej prześladują artystę, mimo jego modlitw i niezłomnej ufności w boską opatrzność... W malignie dokona ostatecznego wyznania wiary w sens sztuki i wolności twórczej. Celem sztuki jest prawda, a więc to służba Bogu.

Nic Ularu, mimo że dotyka ludzkiego Nieba i Piekła, nie stroni od momentami sprośnego humoru, dynamizując akcję. Autor prowadzi wyrafinowaną grę z ideami wczesnego renesansu. Hieronymus jest głosem w sprawie wolności sztuki, która musi pozostać niezależna wobec władzy. Ten przekaz wydaje się przestrogą również w dzisiejszych czasach.