Letts, Tracy

Protokół  to satyra na moralność mieszkańców małego miasteczka, na ich tendencje do przekłamywania historii i zacierania niewygodnych faktów - czy to chodzi o pomniejsze machloje, czy jedną z najbardziej okrutnych rzezi rdzennych mieszkańców Ameryki.

Pan Peel, świeżo upieczony członek rady miejskiej, poczuł powołanie do służby publicznej po narodzinach córki. Bohater, wracający z urlopu po śmierci matki, konfrontuje się z nieoczekiwaną zmianą - najstarszy członek rady, pan Carp, został usunięty ze swojego stanowiska. Idealistyczne nastawienie protagonisty zostaje zderzone z cynizmem i tumiwisizmem starszych stażem członków rady, co rodzi komiczne sytuacje. Atmosfera staje się jednak coraz bardziej napięta, a problematyka utworu - pogłębiona i mroczna.

Peel prosi o udostępnienie protokołu z poprzedniego spotkania. Dostaje wymijającą odpowiedź: nie jest on jeszcze „przygotowany do dystrybucji”. Coraz bardziej uporczywe nagabywanie o protokół skutkuje ostatecznym ujawnieniem. Okazuje się, że radni prowincjonalnego Big Cherry, prócz maskowania afer związanych z przetargiem na budowę podjazdu do fontanny, kradzieżą rowerów czy wypożyczaniem wozu strażackiego, skrywają sekret związany z historią miasta. Lokalny bohater z czasów wojny secesyjnej, duchowy patron miejscowego festiwalu dziedzictwa, był prowodyrem rzezi rdzennych Amerykanów; Big Cherry zbudowano na spalonej ziemi.

Obalenie obywatelskiego mitu stało się obsesją Carpa, który został „rytualnie” wykluczony ze społeczności. Oburzony hipokryzją kolegów Peel początkowo próbuje się buntować przeciwko polityce miasta, ale -  sprowokowany przez burmistrza - w symbolicznej finałowej scenie dołącza do plemiennego „tańca wojny” i nurza wraz z innymi ręce we krwi…

Protokół to sztuka wyjątkowo aktualna, zwłaszcza w dobie rewizji różnych narracji, choćby związanych z udziałem Polski w Holokauście. Realia Ameryki Północnej są tylko sztafażem; dramat Lettsa ma o wiele bardziej uniwersalną wymowę - dotyka wszak hipokryzji i partykularyzmu polityków, nepotyzmu, wybielania historii, lokalnego patriotyzmu zbudowanego na niewłaściwych fundamentach. Letts mistrzowsko przechodzi od początkowego zabarwienia satyrycznego do przejmującej kulminacji i symbolicznego finału, kojarzącego się choćby z parabolą wykreowaną przez Goldinga we Władcy much.

Portret dysfunkcjonalnej amerykańskiej rodziny w chwilach emocjonalnego ekstremum. Pewnego upalnego letniego wieczoru znika patriarcha klanu Westonów. Kiedy do rodzinnego gniazda w Oklahomie zjeżdza się cała - bliższa i dalsza - rodzina, długo skrywane sekrety i animozje wychodzą na jaw w sposób drastyczny, a zarazem dramatyczny…

Zaginiony - Beverly - emerytowany profesor, niegdyś poeta - jak sam mówi o sobie w pierwszej scenie - jest nihilistą i alkoholikiem. Gdy policja znajduje jego zwłoki, okazuje się, że przyczyną śmierci najprawdopodobniej było samobójstwo. 
Przed zniknięciem zatrudnia Johnnę - młodą Indiankę z plemienia Cheyenne - w charakterze domocy domowej.
Violet, jego żona, to chora na raka lekomanka, która z lubością upokarza i dręczy swoje córki i dalszą rodzinę sadystyczną retoryką.  
Barbara - najstarsza z córek, jest żoną profesora collegu, który ma romans z jedną ze swoich studentek. Ivy - którą matka podejrzewa o bycie lesbijką - żyje w kazirodczym związku z kuzynem, Charlsem. Najmłodsza - Karen - wierzy, że jej nowy narzeczony, który ma za sobą trzy małżeństwa, pali trawkę i molestuje nastoletnią Jean, córkę Barbary, to idealny mężczyzna. 
Jean z kolei to 14-letnia rebeliantka, dumna z tego, że już nie jest dziewicą.
Obrazu dopełniają: siostra Violet, Mattie, wiecznie poniżająca swojego syna Charlesa, który - jak się okazuje - jest owocem jej romansu z Beverlym, nie zaś synem jej nic nie podejrzewającego męża - Charliego.

Ta trójaktowa, ponad trzygodzinna saga to jednocześnie epicka tragedia i czarna komedia, która opisując niespełnione marzenia trzech pokoleń, nie przemilcza ciemnych stron charakteru ani jednej z trzynastu postaci.

• Rodzina Westonów:

Beverly Weston, 69 lat - Ojciec i Patriarcha rodu. Alkoholik, kiedyś poeta. Jego nieoczekiwane zniknięcie i - jak się wkróce okazuje - śmierć stają się powodem rodzinnego zjazdu.  Debaty nad przyczyną jego domniemanego samobójstwa wydobywają na światło dzienne ciemne sekrety z rodzinnej przeszłości.

Violet Weston, jego żona, 65 lat - Matka i Matriarcha rodu Westonów. Uzależniona od leków, które lekarze przepisują jej na różne schorzenia. Po pogrzebie Beva uwaga rodziny koncentruje się na tym, by wyleczyć ją z nałogu. Gdy nie jest pod wpływem leków, Violet nie przebiera w słowach: ostro krytykuje i obraża swoje córki i wszyskich obecnych.

Barbara Fordham, 46 lat - najstarsza córka Beva i Violet. Jest profesorem w collegu w Boulder, w stanie Colorado. Od niedawna w separacji z mężem. Za wszelką cenę stara się uratować swoje małżeństwo. Ma silną potrzebę kontroli nad wszystkim, co dzieje się dokoła niej.

Bill Fordham, jej mąż, 49 lat - profesor w collegu, sypia z jedną ze swoich studentek, ale w trudnych chwilach jest z rodziną.

Jean Fordham, ich córka, 14 lat - pali trawkę, jest wegetarianką, uwielbia stare filmy, cyniczna wobec rozstających się rodziców.

Ivy Weston, 44 lata - średnia córka Beva i Violet. Mówi się, że jest ulubienicą matki, ale Violet nieustanie wytyka jej, że nie jest dość kobieca, nie dba o siebie i dlatego nie ma partnera. Jako jedyna z sióstr została w Oklahomie. Uczy w miejscowym collegu.

Karen Weston, 40 lat - najmłodsza z sióstr. Świeżo zaręczona ze Stevem, którego uważa za 'mężczyznę doskonałego'. Mieszka razem z nim na Florydzie, wkrótce planują się pobrać.

Mattie Fae Aiken, 57 lat - siostra Violet, tak samo zmęczona życiem i krytyczna wobec swoich bliskich jak jej siostra. Ze szczególnym upodobaniem poniża swojego męża i syna.

Charlie Aitken, 60 lat - jej mąż, i - jak się wszystkim wydaje - ojciec Małego Charlesa. Łagodny i sympatyczny, stary przyjaciel Beva. Bez skutku próbuje wpłynąć na Mattie Fae, aby traktowała syna z odrobiną szacunku.

Mały Charles Aitken, 37 lat - syn Mattie Fae i Beva, ale, podobnie jak wszyscy, uważa, że jego ojcem jest Charles. Matka nazywa go popaprańcem i nieudacznikiem, co działa jak samoziszczająca się przepowiednia.

pozostali:

Johnna Monevata, 26 lat - Indianka z plemienia Cheyenne, którą Beverly zatrudnia jako pomoc domową, krótko przed zniknięciem. Violet jest do niej uprzedzona, ale Johnna zdobywa sobie serca pozostałych swoimi zdolnościami kulinarnymi, pracowitością i empatią.

Sheriff Deon Gilbeau, 47 lat - kolega ze średniej szkoły i były chłopak Barbary. Przynosi rodzinie wiadomość o znalezieniu ciała Beverly'ego.

Steve Heidebrecht, 50 lat - narzeczony Karen. Biznesmen z Florydy. Nie jest 'doskonałym mężczyzną', za którego ma go Karen.

• głosy krytyków:

"Niezwykłe osiągnięcie dramturgiczne: tragikomiczny portret surowego kraju i jeszcze surowszych ludzi." - Time Out New York

"August: Osage County to sztuka, jaką O"Neill napisałby dziś. Letts udało się nadać sztuce wzniosłość, jaka cechowała najwybitniejsze dramaty złotych lat piędziesiątych, a jednocześnie stworzyć coś zupełnie nowego." - New York Magazine

"Stary, dobry amerykański dramat rodzinny, z rozmachem i stylem. Trzy akty, ponad trzy godziny kipiący okrucieństwem, jakie potrafią sobie zadać jedynie ludzie sobie najbliżsi. Sztuka świadomie nasuwa skojarzenie z klasykami takimi jak Zmierzch długiego dnia czy Kto się boi Virginii Woolf. I trzeba przyznać, że doskonale ciężar tych porównań wytrzymuje. Jest głęboka, zabawna, bogata, surowa, intensywna, pełna okrucieństwa i okrutnego dowcipu. To, co przedstawia, jest czarne - to, jak to robi, skrzy się i pociąga." - Variety.

Miejscem akcji jest przyczepa na obrzeżach Dallas w Teksasie, zaniedbana, z plakatem ZZ Top na ścianie, kuchnią pełną brudnych naczyń i resztek jedzenia. Mieszkają tam Ansel, Sharla, jego żona i Dottie, córka z pierwszego małżeństwa. Pewnej nocy do domu dobija się Chris, syn z pierwszego małżeństwa. Otwiera mu roznegliżowana Sharla. Chris chce widzieć się z ojcem. Potrzebuje pieniędzy. Matka wyrzuciła go z domu. Chris handluje narkotykami. Matka ukradła mu je, pozbawiając w ten sposób pieniędzy, które był komuś winien. Ansel odmawia pożyczki, mimo że Chris obawia się o swoje życie. Wtedy Chris coś sobie przypomina. Matka jest ubezpieczona na życie na 50 tysięcy dolarów. Pieniądze mają przypaść w udziale Dottie. Po krótkiej dyskusji obaj panowie zgadzają się, że należy ją zabić. Chris ma już nawet kandydata na mordercę. Jest nim płatny morderca Joe. Rozmowę mężczyzn słyszy Dottie. Nie reaguje jednak. Dziewczyna jest zaburzona emocjonalnie, samotna, odizolowana od świata. Nigdy nie miała chłopaka. Joe stawia swoje warunki - pieniądze przed wykonaniem roboty. Chris i Ansel wyjaśniają sytuację. Joe może dostać swój udział dopiero po fakcie. Joe ostatecznie się zgadza, pod warunkiem, że do otrzymania pieniędzy Dottie będzie jego “zakładniczką”. Ansel i Chris stwierdzają, że samotnej dziewczynie może to nieźle zrobić.
Joe zostaje zaproszony na kolację z Dottie. O tym, że będą sami, Dottie dowiaduje się od Sharli (wtajemniczonej w intrygę) w ostatniej chwili. Z sukienki, w którą wystroiła się na kolację, Dottie przebiera się z powrotem w dżinsy i podkoszulek. Joe przychodzi wystrojony, z kwiatami. I zdobywa zaufanie dziewczyny - naiwna i samotna lokuje w nim swoje uczucia.
Chris zostaje pobity przez ludzi, którym winien jest pieniądze. Joe siedzi przez tydzień w pokoju z Dottie. Wreszcie obiecuje Chrisowi, że wykona zadanie następnego dnia. Kiedy jednak ten dzień nadchodzi, Chris - czując się coraz bardziej winny wobec Dottie - błaga Joe’go, by zerwali umowę. Ale jest już za późno. W rogu kuchni stoi papierowy worek na śmieci z trupem matki Chrisa. Okazuje się, że ubezpieczenie nie przypadnie Dottie, lecz Rexowi, jej kochankowi, który celowo wspomniał chłopakowi o polisie ubezpieczeniowej, prowokując w ten sposób morderstwo. Po pogrzebie Chris chce zabrać Dottie i wyjechać z nią, ale Dottie pragnie jeszcze zobaczyć się z Joem. tymczasem Joe demaskuje Sharlę. Rex jest jej kochankiem, kobieta maczała palce w intrydze. Sharla przyznaje się i obiecuje Joe’mu pieniądze. Nie wie jednak - o czym wie już Joe - że Rex oszukał wszystkich i zniknął. Wściekły Joe znęca się nad Sharlą, po czym stwierdza, że w zaistniałej sytuacji zatrzymuje Dottie. W domu pojawia się Chris, przyszedł zabrać siostrę. Joe udaje przyjaźń. Rodzina siada do kolacji. Dottie odmawia modlitwę. Joe oznajmia, że Dottie zgodziła się zostać jego żoną. Chris nie może się z tym zgodzić, choć Dottie posłusznie przytakuje Joemu. Chris wyciąga rewolwer. Dochodzi do bójki. Sharla rani Chrisa nożem, Chris wypuszcza broń z ręki. Rewolwer podnosi Dottie. Joe i Chris walczą. Dottie chce ich powstrzymać histerycznym krzykiem. Chris prosi ją, by zabiła Joe’go. Dottie strzela. Najpierw w powietrze. Dzięki temu Chris uwalnia się, ale broń skierowana jest teraz przeciw niemu. Dottie strzela do Chrisa - chciał przecież rozdzielić ją z Joem. Strzela do Ansela. Sharla kryje się za ciało męża. Dottie celuje do Joego. Naciska powoli spust. Informuje Joego, że jest w ciąży. Joe uśmiecha się z dumą. Chris umiera. Postrzelony Ansel trzyma się za brzuch. Sharla płacze. Na twarzy Joe’go uśmiech. Dottie stoi z wyciągniętym rewolwerem. Wyciemnienie.