Pilarski, Przemysław

Pilarski w tej zabawnej, a jednak zniuansowanej i głęboko metateatralnej sztuce od samego początku komplikuje sytuację sceniczną. Aktor z Aktorką rozmawiają na scenie podczas próby, nie wiemy jednak, czy odgrywają już tekst, improwizują, czy raczej rozmawiają prywatnie. Podobnie niejednoznaczny charakter cechuje całość utworu. Nie wiadomo, czy rozmowa „Zasłużonego Dla Kultury” reżysera z jego „Żoną przy Mężu” to część tego teatru w teatrze, czy raczej odbywa się w ramach podstawowej akcji dramatu. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, że dialog sam w sobie dotyczy z jednej strony roli fikcji w teatrze, z drugiej roli teatru jako dyscypliny sztuki.

Nielinearna, surrealistyczna akcja prowadzona przez Pilarskiego jest nie mniej zagadkowa niż jej formalna struktura. Kabotyński „Zasłużony” przeżywa rozczarowanie swoim życiem i artystyczną karierą, wspomina i rozlicza dawne porażki oraz sukcesy, na przemian użalając się nad sobą i złorzecząc na wszystkich wkoło. Nie chce i nie może już grać pod publikę i dyktando teatralnej śmietanki, ale nie potrafi już niczego innego. Nie mniej rozczarowana jest „Żona przy Mężu”. Dość ma już życia w cieniu wielkiego artysty i czuje, że teraz jej kolej, choć nie wie do końca, co to w praktyce oznacza.

Nagle na scenie pojawia się przypominająca żywego trupa „Osoba z Zewnątrz”, będąca jednocześnie Aktorem z pierwszej sceny, i… milczy. Tymczasem reżyser wraz z żoną zastanawiają się, co z owym kłopotliwym przedstawicielem społeczeństwa począć… Nie mogą się nawet tego irytującego elementu pozbyć, ponieważ jedyną bronią, jaką dysponują, jest pistolet… na wodę, a i tak próbę morderstwa udaremnia rozrzucająca po scenie ulotki Aktywistka (jednocześnie Aktorka z pierwszej sceny).

Autor celowo dezorientuje widza mieniącą się, niejednoznaczną, szkatułkową konstrukcją akcji i postaci, aby zmusić do postawienia pytań o sprawczość teatru. Czy w ramach kształtowanej na scenie fikcji można powiedzieć cokolwiek istotnego na temat rzeczywistości, czy raczej „udawanie”, budowanie iluzji scenicznej to tylko eskapistyczna rozrywka? A może po prostu teatr gdzieś po drodze utracił zdolność do wytwarzania efektu katharsis na rzecz rodzaju estetycznej mistyfikacji? Czy z kolei wszelkie strategie artystyczne powstałe w ramach prób rozwiązania tego problemu nie zastygają natychmiast w skostniałych teatralnych konwencjach wspieranych przez instytucjonalną koniunkturę?

Wszystkie te pytania i wątpliwości autor wyraża w poetyckich, nasyconych symbolami, odniesieniami oraz metaforami, a zarazem zabawnych dialogach i monologach. Literacki cytat czy podniosły monolog stoją tu zaraz obok absurdalnego humoru, a kolokwializm pojawia się tuż przy barokowej metaforze. To jednocześnie satyra na świat teatru i wyraz frustracji czy desperacji w obliczu jego możliwej porażki, którą wyrażają przybyli na scenę Kosmici, podejmujący pieśń o niespełnionej obietnicy teatru: „To jedno Słowo, które zmieni / Świat / To jakoś nigdy się / Nie wydarzyło”.

Innymi słowy, jak brzmi zamykające sztukę zdanie, „Wszyscy jesteśmy w lesie”. Niczego nie zmieni ani ucieczka Żony z Aktorem/Osobą z zewnątrz, ani dwuznaczna relacja Zasłużonego z Aktorką/Aktywistką. Teatr dręczą nierozwiązywalne sprzeczności, a jedyne, co utrzymuje „trupa” przy życiu, to desperackie i prawdopodobnie skazane na porażkę poszukiwania ich rozwiązania. To jednak, jak się wydaje, nie tyle diagnoza autora, ile próba konfrontacji z taką wizją teatralnej rzeczywistości, do której coraz intensywniej zmusza artystów rzeczywistość już zupełnie pozateatralna.

Romantyczna sylwestrowa noc we dwoje gdzieś na polskiej prowincji. On i Ona – choć Polacy z krwi i kości – przybywają z Londynu, gdzie mieszkają, do opuszczonego domu zmarłego dziadka mężczyzny. Nie trzeba długo czekać na dreszczyk emocji: kiedy On wychodzi z domu po drewno, kobietę nachodzi niosący złowieszcze ostrzeżenie tajemniczy Zdzisław, który nie bez powodu przypomina słynnego Wampira z Zagłębia... Niedługo potem do chaty przybywają kolejni niepokojący goście, co ku przerażeniu kobiety wydarza się bez cienia zaskoczenia ze strony jej partnera. Romantyczny wieczór psuje zatem najpierw Gloria Victis – kobieta o znaczącym dla tematu sztuki imieniu (łac. chwała zwyciężonym). To także tytuł cytowanego w sztuce utworu Elizy Orzeszkowej z nie mniej martyrologiczną wymową. Zaraz po Glorii przybywa – rzekomo zmarły – Dziadek, żeby podzielić się opowieścią o swoich bohaterskich, wojennych czynach w obronie wsi Budyń: „Budyń – polskie Termopile” – jak przekonuje weteran – „Tam, w Budyniu, dusza polska / chociaż udręczona / chociaż rozstrzelana / na amen / – nie poległa”.

Jak niebawem się okazuje, wszyscy oprócz skonsternowanej i przestraszonej kobiety to... wampiry. Upiory przeszłości planują złożyć dziewczynę w ofierze, jako tę „Która urodziła się gdzie indziej, i / będąc Polką / jednocześnie nie miała z Polską / żadnego kontaktu”. Wszak jak inaczej uwolnić naród od krwawej przeszłości, która wciąż powraca w bohaterskich, martyrologicznych narracjach, jak nie... na drodze kolejnej krwawej ofiary. „Polska potrzebuje świeżej krwi” – kwituje On.

Horror to zatem podwójny: z wierzchu napisana z „arcypolskim” humorem groteskowa komedia grozy okraszona piosenkami zespołu „Procesy Gnilne” i fatalnymi (przez co tym bardziej wspaniałymi!) żartami komentującego akcję żałosnego wodzireja. A jednocześnie: nie mniej przerażający, ale przy tym zgrabny i budowany z lekkością obraz Polski, dręczonej tyle pełnymi patosu, ile teraz coraz bardziej przaśnymi duchami przeszłości, która nie chce nam dać spokoju. To zatem bezpretensjonalna, ale i złożona analiza narodowych wyobrażeń, narracji, fantazji, pragnień, podana w formie dynamicznego show z wartką akcją, bogactwem teatralnych środków i... szczodrą dawką czarnego humoru.

Dziwna, oniryczna opowieść o powrocie do rodzinnego miasta. Wędrowny muzyk w stylu Boba Dylana pojawia się po latach we własnym domu, ale tam mieszkają już obcy ludzie i nikt mu niczego nie wyjaśnia. Historia oparta na losach ocalałych z Zagłady Żydów z Radomia, po wojnie prześladowanych przez Polaków, którzy zajmowali ich mieszkania. Niedopowiedzenia i symbole tworzą klimat tajemnicy niczym w serialu Miasteczko Twin Peaks [...] Atmosferę rozładowuje przewrotny, anarchistyczny finał. Pamięć przeszłości kładzie cień na życiu bohaterów dramatu. Wraz z pojawieniem się Bobby’ego powraca trauma z czasów łapanek, ucieczek, denuncjacji i wywózek do gazu. Tragiczne doświadczenia wojenne i bycie świadkami zagłady powodują, że postaci odczuwają przymus powtarzania i przetwarzania historii wciąż na nowo.

- za miesięcznikiem „Dialog” nr 4/2018 oraz za stroną Gdyńskiej Nagrody Dramaturgicznej

Wracaj jest sprowadzonym do poetyckiej mikroskali obrazem stosunków polsko-żydowskich, gdzie Żyd powraca do siebie, choć nie ma już dokąd − ale można odnaleźć w dramacie Pilarskiego o wiele więcej. Choćby grę z Polską i jej najbardziej wyświechtanymi wyobrażeniami, unaocznionymi w kwestiach Leśnych Dziadków, pełniących tu rolę zwulgaryzowanego antycznego chóru. Można dostrzec późniejszą o z górą pół wieku małą stabilizację jak u Różewicza, tyle że podlaną sosem znanym z dzisiejszych newsów i gazet. Nie bez przyczyny wśród postaci pojawia się Esterka, a przede wszystkim Gombrowicz. Choć to tylko przypadkowa zbieżność nazwisk, wiadomo dobrze, kim był Gombrowicz dla Radomia, zatem w sztuce osadzonej w tym mieście zwyczajnie powinien się znaleźć. U Pilarskiego jest to jednak nie tylko efektowny chwyt dramaturgiczny, ale też trop podsunięty interpretatorom. Oniryczna warstwa sztuki przywodzi bowiem na myśl nie tylko Twin Peaks Lyncha, ale i Ślub, gdzie wszystko, co widzimy dzieje się w uporczywym koszmarze sennym Henryka.

− ze wstępu Jacka Wakara do antologii Polska jest mitem. Nowe dramaty
 

Tekst Pilarskiego to dramat lingwistyczny, wykorzystujący chwyty znane z poezji nowofalowej, na przykład żonglowanie kliszami słownymi, frazeologizmami, wyświechtanymi przysłowiami, cytatami, które wchodzą ze sobą w zgrzytliwe sąsiedztwo ("W marcu jak w garncu, a w Polsce jak kto chce", "Najważniejsze jest niewidoczne dla oczu. Czego oczy nie widzą, tego sercu nie żal"). I demaskatorskim dyskursem elementarza (powtarzane jak mantra "masło jest nietanie"). Matka, Córka, Syn, Leśne Dziadki, Esterka i Gombrowicz to nie "prawdziwe" postaci, tylko "mówione" językami zlepki. Ten sposób pisania skojarzył mi się z "Między nami dobrze jest" Masłowskiej, ale o ile autorka "Pawia królowej" opisuje "polskość" z jakąś dziwną, sadomasochistyczną sympatią, o tyle u Pilarskiego nie ma buffo, wieje grozą.

− Izabella Adamczewska, Gazeta Wyborcza-Łódź online

• Sztuka ukazała się w antologii Polska jest mitem. Nowe dramaty, wydanej w kwietniu 2019 nakładem ADiT.