Program 1 Polskiego Radia, 13 stycznia, godzina 21.00
Ur. 9 grudnia 1901 w Fiume, zm. 1 czerwca 1938 w Paryżu austriacki dramatopisarz i prozaik. W swoich utworach podejmował tematy społeczno-polityczne, krytykował postawy drobnomieszczańskie, w późnych powieściach poruszał temat źródeł faszyzmu. Od lat 70. XX w. jego twórczość przeżywa w Niemczech renesans. W Polsce znany z licznych wystawień teatralnych, zwłaszcza Opowieści Lasku Wiedeńskiego.
W roku 2012 nakładem ADiTu ukazały się dwa tomy Dramatów zebranych Ödöna von Horvátha.
"Zarzuca mi się, że jestem zbyt ordynarny, zbyt obrzydliwy, zbyt niesamowity, zbyt cyniczny i przypisuje mi się tym podobne krzepkie, solidne cechy – a nie dostrzega się, że moim celem nie jest nic innego, jak przedstawiać świat takim, jaki on niestety jest."
Grupa podrzędnych artystów (Bossard, Manuel, Pianista, Nieznajoma) chce przekonać dyrektora generalnego spółki filmowej Pandora do wyprodukowania ich filmu. W tym celu wymyślają podstęp. Jeden z nich, Bossard, podszywa się pod profesora psychiatrii, zgłębiającego tajniki parapsychologii. Wspólnie odgrywają seans spirytystyczny, podczas którego udają, że wywołują ducha „Nieznajomej z Sekwany” – kobiety, której ciało zostało wyłowione kilkadziesiąt lat wcześniej ze słynnej paryskiej rzeki. Po tajemniczej nieznajomej pozostała wyłącznie maska pośmiertna, wyrzeźbiona przez pewnego artystę, będącego pod wrażeniem jej hipnotyzującego uśmiechu… Ich determinacja i podstęp niczym kula śnieżna, uruchamiają lawinę wielu nieporozumień i komplikacji. Od nieuzasadnionej zazdrości, przez oskarżenia, aż do ujawnienia prawdy o historii „Nieznajomej z Sekwany”, która okazuje się być daleka od stworzonej wokół niej legendy…
Komedia Ödöna von Horvátha jest inteligentną parodią filmowego światka. Ujawnia jego hermetyczność i powierzchowność. Bezimienni aktorzy i statyści, marzący o karierze w filmie, nie mają szans na dostanie się do zamkniętego i owianego prestiżem środowiska inaczej niż poprzez kłamstwa i groteskowe podstępy. Okazuje się jednak, że będąc nieznaną nikomu aktorką wystarczy znaleźć się na odpowiednio prestiżowym bankiecie, pozwolić się sfotografować i dać krótki wywiad do poczytnego czasopisma o swoim najnowszym (nieistniejącym) projekcie, po czym spotkać bogatego markiza, któremu będzie zależeć na zatajeniu prawdy o „Nieznajomej z Sekwany”, i w ten sposób uzyskać pieniądze na produkcję zupełnie innego filmu (który będzie ekranizacją dotychczas niepublikowanej powieści twojego narzeczonego) oraz pracę dla ciebie i twoich kolegów, bezrobotnych artystów.
Austriacki autor pisząc Głową w mur osadził akcję sztuki we współczesnym mu Paryżu. Czyli w pierwszej połowie dwudziestego wieku. Pytanie jednak, czy przez te sto lat w filmowym światku faktycznie tak wiele się zmieniło… Może się okazać, że - niezależnie od niepodważalnego technologicznego postępu - w rzeczywistości, pod względem naszej mentalności raczej się cofamy...
Ten dramat pokazuje nam pierwsze kroki Horvátha w kierunku teatru, jednak ma zaskakujące aktualne przesłanie: bać się tego Boga trzeba, bo jest okrutny i mściwy, ale pożytku z niego żadnego – człowiek sam swój ciężki los dźwigać musi. Sztuka, mówiąc krótko, jest obrazem obyczajowym przedstawiającym pewną grupę społeczną – oczywiście w już wtedy zarysowującym się, charakterystycznym dla tego autora stylu. Nasuwa się pytanie: kim jest tytułowy Nikt? Od początku można zauważyć pewne podobieństwo do Szczurów Gerharta Hauptmanna – tam i tu mamy akcję zamkniętą w kamienicy czynszowej, gdzie mieszka uboga grupa społeczna, choć i wykształcone osoby.
Akcja Nikogo umiejscowiona jest na klatce schodowej. Urszula, uboga, zagubiona i prosta dziewczyna, decyduje się na poślubienie pozornie okrutnego właściciela czynszówki, żeby ratować się przed losem ulicznicy. Bogumił Lehmann jest wyzyskiwaczem i potworem. Jego maksyma życiowa to "nienawidzę współczucia". W jego domu mieszkają m.in. średnio zdolny muzyk Klein, prymitywny sutener Wladymir i doświadczona prostytutka Gilda Amour. Wszystkie 24 postaci, które pojawiają się na klatce schodowej, to ludzie poniżeni i przegrani. Kryzys gospodarczy sprawia, że mamy tu do czynienia z resztkami przyzwoitości. Po ślubie tyran Lehmann postanawia zostać lepszym człowiekiem. Zmusza się do ludzkiego zachowania i oddaje "wielkiemu karczmarzowi" pieniądze, które była mu winna kelnerka, chcąca pozyskać względy brutalnego sutenera Wladymira. Mimo to karczmarz wyrzuca ją z pracy i zatrudnia natychmiast następną dziewczynę. Wszystko się powtarza. I kiedy Wladymir później idzie do więzienia za zabicie klienta Gildy, natychmiast pojawia się następny alfons, który także ma na imię Wladymir. W końcowej scenie, kiedy mowa o tyłowym Bogu, którego nie ma, kaleka Lehmann bluźni przeciw niemu, po chwili upada tak nieszczęśliwie, że w następstwie w krótkim czasie umiera.
Odnaleziony maszynopis 23-letniego, nieznanego wtedy jeszcze Horvátha zawiera adnotację "1924, Verlag 'Die Schmiede'". To w tym berlińskim wydawnictwie ukazał się po raz pierwszy Głodomór Franza Kafki, tam wydawano Alfreda Döblina, Marcela Prousta, Josepha Rotha. Jednak sztuka Horvátha nigdy nie została opublikowana ani wystawiona w teatrze, a kiedy 'Die Schmiede' cztery lata później splajtowała, maszynopis zaginął. Pojawił się dopiero w latach '90 XX wieku na aukcji w Pforzheim, lecz nabywca trzymał ten maszynopis aż do roku 2015, kiedy ponownie pojawił się on na aukcji. Kupiła go austriacka agencja teatralna i po obróbce technicznej udostępniła teatrom. W 2016 roku odbyła się prapremiera - prawie 100 lat od powstania dzieła. Czy jest to dzieło wybitne, na miarę późniejszych Opowieści z Lasku Wiedeńskiego (1931) czy Kazimierz i Karolina (1932)? Na pewno warto samemu wyrobić sobie zdanie.
PWST Kraków - koprodukcja z Teatrem Żeromskiego w Kielcach
W knajpie, przystrajanej flagami nazistów i socjaldemokratów, bowiem oba ugrupowania obchodzą tego dnia swoje święto, odbywa się „dzień niemiecki” i „włoska noc”. Ci drudzy przekonani o swej wyższości moralnej organizują festyny z fajerwerkami i zupełnie nie są przygotowani na brutalny atak nazistów ćwiczonych w używaniu siły pięści i broni. Ponoszą klęskę, co w chwili powstania utworu wydawało się przesadą, ale rzeczywistość szybko przerosła profetyczną wizję pisarza; naziści zwyciężyli już dwa lata później. Akcja sztuki ukazuje rozpad „republikanów”, sił „lewicowych”, ufność, prostoduszność i bezsilność owej rozpolitykowanej masy, która nie potrafi zjednoczyć się wobec rosnącej siły narodowosocjalistycznej. Tytułowy włoski wieczór musi ustąpić „dniowi niemieckiemu”, zaś muzyka Mozarta i Kálmána – nazistowskiej muzyce marszowej.
Sztuka została zekranizowana w 1969 w reżyserii Michaela Kehlmanna. Komedia jest adaptacją powieści A szelistyei arszonyok (1901) węgierskiego pisarza, polityka i dziennikarza Kálmána Mikszátha, której akcja rozgrywa się w XV-wiecznych Węgrzech pod panowaniem Macieja Korwina w czasach wojen z Turkami. Głównym bohaterem komedii pisarz czyni postać młodego, pełnego ideałów króla, który pragnie na wszelkie sposoby walczyć z toczącą dwór korupcją. Szybko jednak okazuje się, że prawdziwa farsa następuje wraz z wizytą trzech gracji, które zostały wysłane do króla jako delegacja, z prośbą, by w wiosce, gdzie brak mężczyzn, osiedlił pułk żołnierzy. Wprawdzie ostateczna decyzja należy do mężczyzny, coraz częściej przejmującego główną rolę w twórczości Horvátha, jednak to sprytne manipulacje bystrych kobiet doprowadzają do jej podjęcia. Raz jeszcze pisarz kończy swoją komedię happy endem lub raczej szczęśliwym nowym początkiem, którym jest połączenie zwaśnionych małżonków. Również w tej sztuce pisarz przemyca swoje antyfaszystowskie przekonania, kiedy w usta króla godzącego małżonków wkłada zdania, w których w tekście niemieckim zamiast słowa „ród” pada słowo „rasa”.
(przekład: Monika Mikina, Monika Wąsik) Jest to pierwsza komedia, w której pisarz dotąd nieznający żadnych granic, za temat obiera nagle zyskujący na aktualności problem przymusowej emigracji. Bohaterom, dotąd wiodącym, jak się okazuje, tylko pozornie stabilne życie, nagle załamuje się świat, przez co tracą grunt pod nogami, swoją małą ojczyznę. Havlicek, który z powodu kryzysu traci swoją drogerię, mimo iż niemalże całe życie spędził w jednym kraju, teraz zostaje z niego odesłany do kraju, w którym przyszedł na świat, z obawy, że stanie się ciężarem dla opieki społecznej. Wkroczenie na granicę oznacza wejście na pas ziemi niczyjej, z którego nie ma wyjścia. Nagle właściciel drogerii, ofiara mętnych przepisów po obu stronach granicy, staje się dla obu krajów wadzącym ciężarem. Dopiero ślub zrujnowanego drogerzysty z podobnie zrujnowaną właścicielką pensjonatu pozwala ominąć literę prawa, ale nie rozwiązuje sprawy idiotycznych ustaw. „Szczęśliwe” zakończenie sztuki brzmiało szyderczą ironią z chwilą jej premiery w Zurychu w 1934 roku, gdy niemieccy pisarze znajdowali schronienie przed hitlerowcami w neutralnej Szwajcarii.
Horváth sięga w jeszcze bardziej odległe czasy, przenosząc akcję sztuki do antycznych Pompejów u podnóża spokojnego Wezuwiusza. Pisarz sięga tym razem do komedii Plauta Pers, Punijczyk oraz Żołnierz samochwał, nadając ich bohaterom cechy współczesne. Kiedy właściciel domu wraz z rodziną wyjeżdżają na sześciomiesięczne wczasy na Kretę, sprytny niewolnik Toxilus postanawia spędzić czas nie tylko na zarządzaniu włościami, ale przede wszystkim na zabawach. Z pieniędzy właściciela wykupuje Lemniselenis, młodą niewolnicę i kochankę pana domu, którą ten zwrócił handlarzowi niewolników, gdyż nie chciał jej żywić przez pół roku swojej nieobecności. Czas uciech szybko mija, a właściciel upomina się o swoje pieniądze. Ale sytuacja tylko przez chwilę wydaje się groźna. Wielkoduszny bogacz wybacza Toxilusowi, a nieszczęsna hetera ucieka ze swoją wierną służącą do katakumb pod miastem. Lecz i w tej pozornej sielance zdają się pobrzmiewać pytania samego pisarza, który w obliczu gwałtownych zmian politycznych coraz mniej jest pewien swojego losu.
