Jakubowski, Jarosław

Sztuka napisana z inspiracji postacią polskiego reżysera i scenarzysty, Andrzeja Żuławskiego, książką Żuławski. Wywiad Rzeka z 2019 roku oraz kontrowersyjnym pamiętnikiem artysty na pograniczu faktu i fikcji Nocnik z 2010 roku, który stał się powodem wytoczenia procesu sądowego wydawnictwu Krytyki Politycznej przez mieszkającą w Stanach Zjednoczonych polską aktorkę, Weronikę Rosati – byłą partnerkę reżysera. Autor we wstępie do swojego dramatu odżegnuje się jednak od odczytywania jego tekstu jako sztuki dosłownie o Andrzeju Żuławskim. Jak pisze: „jest to sztuka zarówno o Andrzeju Żuławskim, jak i o mnie, a także o legionie znanych i nieznanych mi artystów”. Akcję dramatu umieszcza w umyśle głównego bohatera – Mistrza, którego sceniczną realizacją staje się niedookreślona przestrzeń pełna luster, ogród kolejnych fabuł i myśli artysty. W jego ramach pojawiają się duchy z przeszłości, fikcyjne postaci, a może po prostu kolejne multiplikacje samego artysty. Sztuka ma charakter literackiej fantazji, która w zamierzeniu Jarosława Jakubowskiego jest „przygodą myśli”, tekstem „o myśleniu i tworzeniu, a więc zajęciach i stanach, które każdemu artyście (...) wypełniają życie”.

Mistrz i kwiat to złożony z wspaniałych dialogów i zaskakujących scen portret dojrzałego, osamotnionego, wypalonego i odstającego od współczesnej rzeczywistości artysty, który coraz bardziej odchodzi w zapomnienie. Śledząc kolejne losy mężczyzny zawieszonego pomiędzy prawdą a zmyśleniem, łatwo się zatracić i pogubić w tym, co może być faktycznym (choć potencjalnie przetworzonym) wspomnieniem, a co jednoznacznym wymysłem i projekcją umysłu głównego bohatera. W końcu dla kogoś, kto całe życie spędził na wytwarzaniu fikcyjnych scenariuszy, ta granica może być niezwykle cienka. Czy Mistrz naprawdę zabił pewną młodą kobietę – Dagmarę? Może znalazł się po prostu w złym miejscu o niewłaściwej porze? A może wydarzyło się to tylko w wymyślonym przez niego scenariuszu? Co na to Śledczy, którzy reprezentują nie tylko ziemski wymiar sprawiedliwości, ale także jakiś inny, może boski, a może osobisty? W sztuce Jarosława Jakubowskiego pośród postaci nawiedzających Mistrza, takich jak m.in. Dziennikarka, Asystentka, Żona, Ojciec czy była partnerka Paulinka, pojawia się również Tony Soprano – główny bohater kultowego serialu Rodzina Soprano, który jako jedyna z postaci jest w oczywisty i jednoznaczny sposób fikcyjny. Nie ma zaczepienia w codziennym życiu artysty, choć rozmawia z nim jak stary kumpel. Pytanie jednak, czy to nie właśnie on jest tym, co paradoksalnie najbardziej realne w świecie Mistrza… Tak samo jak nieefektowna i przywiędła paprotka w starej, ceramicznej doniczce, którą artysta nazywa kwiatem i na którego zakwitnięcie Mistrz czeka. Nie wiemy, czy będzie to jego ostatnie dzieło, czy będzie to jego śmierć. 

Sztuka opowiada autentyczną historię 24-letniego dziennikarza, który 1 września 1992 roku zaginął w Poznaniu. Według dotychczasowych ustaleń śledczych został uprowadzony, a następnie zamordowany na zlecenie. Ciała dziennikarza nie odnaleziono do dziś. Jarek jest młody, pełen ambicji i wiary w to, że trzeba dociekać prawdy. Ojciec uczył go, że sprawy rozpoczęte należy doprowadzać do końca. Dlatego, nie bacząc na ostrzeżenia, postanawia zdemaskować działania Labiryntu na szkodę świeżo wyzwolonego z komunizmu Polis. Pewnego ranka wychodzi z domu na spotkanie z mocarzami Labiryntu. Ariadna żegna go, nie wiedząc, że widzi go po raz ostatni. Gdyby wiedziała, co go czeka, zamiast kanapki wsunęłaby pewnie w kieszeń kłębek nawijanej przed chwilą wspólnie nici, by ukochany mógł odnaleźć drogę powrotu.                                                                                                                                  
W pracy nad tekstem autor wykorzystał przede wszystkim ustalenia śledztw dziennikarskich dotyczących śmierci Jarosława Ziętary oraz materiały reżysera i dokumentalisty Jacka Raginisa-Królikiewicza. W strukturze i warstwie symbolicznej sztuka oparta jest na motywach mitologicznego labiryntu, a także w pewnym stopniu na Conradowskim Jądrze ciemności.

 

Banalna historia Jarosława Jakubowskiego to opowieść o rozpadającym się małżeństwie, które wyrusza w rozstrzygającą podróż „być albo nie być” samochodem po Europie. Nie wiadomo, dokąd ani którędy jadą, wiadomo, że kierują się w stronę „ich wyspy”. Co prawda nigdy dotąd na niej nie byli, ale kto wie, może mogłaby stać się „ich”? Bohaterowie są bezimienni. Autor oznacza ich tylko kolejnymi literami alfabetu: A i B. Mężczyzna (A) jest zagubionym w życiu alkoholikiem, mierzącym się również z nawracającą impotencją. Jego życie zostało zdominowane przez natarczywe myśli o kolejnych butelkach wódki i czasie spędzonym między lodówką a kiblem. W efekcie zarówno jego żona (B), jak i ich dzieci zostały zepchnięte na dalszy plan. Podczas gdy A oddawał się swojemu nałogowi, B zaczęła szukać zwykłej ludzkiej bliskości i życiowego spełnienia gdzie indziej. Najpierw może trochę z nudów zaczęła regularnie (tylko) pisać z C, bardzo szybko jednak ich tekstowe konwersacje przerodziły się w zdecydowanie coś więcej. Choć B nigdy nie przyznała się swojemu mężowi do romansu, to A absolutnie zdaje sobie z niego sprawę i na swój sposób go przeżywa – oddając się masturbacji do wyobrażonych przez niego erotycznych zbliżeń jego żony z tajemniczym i nieobecnym w dramacie C. Jest to jedyna forma seksualnej przyjemności, jaka jest w stanie przynieść ulgę oraz satysfakcję zdradzonemu i pogrążonemu w nałogu mężczyźnie.

Metafizyczno-poetycka sztuka Jarosława Jakubowskiego, która w 2021 roku znalazła się w finale Gdyńskiej Nagrody Dramaturgicznej, opowiada historię pozornie dobrze znaną i „banalną”. Odzierając ją jednak z realistycznych elementów – takich jak imiona czy nazwy miejsc – autor tworzy z niej swego rodzaju parabolę. Uniwersalną opowieść o ludziach, którzy kiedyś związali się „na zawsze”, a teraz po latach zastanawiają się „czy to już koniec”? Jarosław Jakubowski nie sili się jednak na jednoznaczną odpowiedź na to pytanie. Widzi różne ścieżki, którymi mogłyby się potoczyć dalsze losy A i B. W swojej sztuce pozostawia więc otwarte zakończenie. W warstwie literackiej utwór jest poniekąd inspirowany Krótkimi wywiadami z paskudnymi ludźmi Davida Fostera Wallace’a, a także Procesem Franza Kafki.

Były prezydent, generał Wojciech Jaruzelski, to jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci polskiej historii drugiej połowy XX wieku. Nic więc dziwnego, że stał się przyczynkiem i inspiracją dla dramatu Jarosława Jakubowskiego. Pomimo że w sztuce ani razu nie pojawia się jego nazwisko, to ze względu na pojawiające się w niej szczegóły (antysemickie czystki, wprowadzenie stanu wojennego, tragiczna śmierć syna opozycyjnej poetki), a także pozostałych bohaterów i bohaterki dramatu (Generałową, Córkę, Floriana i Czesława), oczywiste jest, że opowiadana historia dotyczy właśnie jego. Bezimiennego Generała poznajemy jednak już nie jako aktywnego polityka i wojskowego, ale jako emerytowanego dyktatora, zamkniętego z żoną w ścianach swojego mieszkania i oczekującego w nim na wyrok Sądu Najwyższego. Siedzący w domowych pieleszach Generał, rozebrany ze swojego oficjalnego munduru, sprawia wrażenie już nie tyle antypatycznego, co bezbronnego i zalęknionego starszego mężczyzny, walczącego o swój wizerunek. W zasadzie już zdegradowanego do osoby poddanej prawom fizjologii swojego wieku, której miejsce jest na śmietniku historii.

Generał Jarosława Jakubowskiego, zgodnie z deklaracją samego autora, jest próbą przedstawienia dyktatora w domowych kapciach. Przeniesienie akcentu z oficjalnego, historycznego dyskursu na stricte prywatną sytuację sprawia, że w naturalny sposób wzmocniony zostaje subiektywizm opowiadanej historii, podbijany również przez postać pojawiającej się Generałowi, niczym wyrzut sumienia, tajemniczej Kobiety w czerni, widma polskich matek noszących żałobę po swoich synach. Czytając sztukę, można odnieść wrażenie, że w rzeczywistości cała opowieść toczy się w głowie bohatera i wynika z jego neurotycznej potrzeby rozliczenia się z przeszłością, a także współczesną opinią publiczną. Ale Jarosław Jakubowski w swoim dramacie nie daje jednoznacznych odpowiedzi. Generał nie ma co liczyć na korzystny dla niego wyrok, który przyniósłby mu ulgę i uspokoił sumienie.

• Sztuka wydana w zbiorze Generał i inne dramaty polityczne, ADiT, 2014.

Jagoda Hernik-Spalińska we wstępie do antologii sztuk Jarosława Jakubowskiego Witaj Barabaszu nazwała Incydent utworem prawdziwie wybitnym, w którym − podobnie jak w innych sztukach pochodzących z tego zbioru − występuje bohater Beckettowski, zmagający się z "bezbrzeżną samotnością". Jak pisze o swojej sztuce sam autor: "to kameralna historia dwojga ludzi – Siwy jest «starym, choć może wcale nie tak starym facetem», Czarna to «kobieta z apteki całodobowej». Los styka ich ze sobą w dramatycznych okolicznościach – w markecie niezrównoważony osobnik próbuje zabić Czarną. W jej obronie staje Siwy, który ginie od ciosu nożem, ratując życie kobiecie. Wszystkiego dowiadujemy się z dwóch monologów Czarnej i Siwego, a następnie z ich rozmowy, do której dochodzi po śmierci Siwego."

Sztuka ma duży potencjał dramaturgiczny i inscenizacyjny, a przede wszystkim jest materiałem na pełnokrwiste role żeńską i męską.

• Sztuka ukazała się w antologii Witaj Barabaszu, wydanej w roku 2020 nakładem wydawnictwa ADiT oraz Instytutu Literatury.