Schnitzler, Arthur

Aktor Konrad Herbot (45 lat) to wielka gwiazda – a także nienajlepszy mąż. Po kolejnej jego zdradzie i serii kłamstw żona (lat 40) postanowiła od niego odejść. Wróciła jednak, namówiona przez dyrektora teatru – dla dobra nie tyle Herbota, ile wpływów z kasy, bo kiedy Herbot jest sam, bez żony, cierpi tak bardzo, że nie jest w stanie występować. W ciągu jednego aktu sztuki żona i mąż zdążą się pogodzić, pokłócić i znowu pogodzić, mimo że to ostatnie rozstanie miało być już na zawsze. Niepozbawiona akcentów komediowych opowieść o tym, jak łatwo ludzie ulegają presji innych i jak łatwo zapomnieć o sobie i swoich potrzebach. Mimo że tekst powstał na początku XX wieku, poruszony w nim temat jest nadal aktualny.

Sztuka ukazała się w pierwszym tomie dwutomowego wydania Dramatów wybranych, ADiT, czerwiec 2014

Jedna z jednoaktówek cyklu Komedia słów, dotyczących “piekła małżeńskiego”, który swoją prapremierę miał w 1915 roku w Burgtheater oraz równocześnie w Hoftheater w Darmstadcie i w Neues Theater we Frankfurcie nad Menem. Przeniosło ją na ekran dwóch reżyserów – w roku 1953 Gustav Burmester (1904–1978) i dziewięć lat później Håkan Ersgård (1934–1998). Tytułowe Święto Bachusa było czasem, kiedy zawieszeniu ulegały wszelkie zasady, zwłaszcza dotyczące sfery seksualnej – pary łączyły się bez skrupułów. Przelotna zdrada wakacyjna i wybaczenie jej przez osobę zdradzoną, opisane zostały w sztuce afirmującej oczyszczenie, zapomnienie i wyrozumiałość w związku, o które dzisiaj tak trudno mimo porad wszędobylskich psychologów. Jak mówi Feliks: „Ludzie stali się niereligijni. Zamiast żyć w zgodzie z naturą, mącą ją przeklętą przez bogów psychologią. Dzisiaj nie obchodzi się święta Bachusa, ponieważ nasze życie miłosne jest zmącone, wręcz zatrute przez kłamstwo i samooszukiwanie się, przez zazdrość i strach, przez bezczelność i żal”.

Tę zabawną i pouczającą miniaturę dramatyczną, mini-traktat na temat estetyki i krytyki teatralnej, napisany prawdopodobnie około 1902, odnaleziono w papierach pośmiertnych Arthura Schnitzlera w teczce Granice krytyki. Młody krytyk ekscytuje się nowym autorem, a w swojej recenzji zamierza użyć odważnych i nie do końca przemyślanych porównań z tuzami literatury światowej. Stary próbuje sprowadzić go na ziemię, krok po kroku ujawniając, że za jego zachwytem stoją motywy czysto pragmatyczne. Tekst prowokuje do zastanowienia się nad rolą krytyki i oceny „artystycznej” spektaklu. Kto decyduje o wartości artystycznej? Krytyk czy widz? 

Rozmowa, która każe zastanowić się nad rolą widza w percepcji sztuki, zaskakuje swoją aktualnością – zwłaszcza w obliczu rozmaitych akcji obywatelskich i listów otwartych, których nie brakuje ostatnio w polskim życiu teatralnym.

Akcja sztuki rozgrywa się w wieczór po pogrzebie żony Roberta. Do jego domu przychodzi Olga, przyjaciółka rodziny (której rola w życiu bohatera nie jest do końca jasna). Chce zabrać z sekretarzyka listy, które pisała do zmarłej, żeby Robert ich nie przeczytał. Rozmowa, która wywiązuje się pomiędzy nimi, świadczy o tym, że mąż doskonale znał swoją żonę i miał świadomość także tych rzeczy, o których ona nigdy mu nie powiedziała – przerywa ją jednak przybycie sekretarza Roberta. Odegrał on w tej historii niebagatelną rolę, tak jak spodziewał się wdowiec, ale zupełnie inną niż przypuszczał, która w zupełnie innym świetle ukazała postać zmarłej. Tak jak w większości dramatów Schnitzlera, realia, w których toczy się akcja sztuki, nie mają żadnego znaczenia. Kostium i dekorację można bez problemu zmienić na współczesne, najważniejsze jest to, co dzieje się pomiędzy bohaterami i jak to wpływa na ich psychikę.

Jedna z trzech części cyklu jednoaktówek zatytułowanego Marionetten, wystawiona po raz pierwszy 1904 roku w Kleines Theater w Berlinie. Martin, nałogowy hazardzista i kobieciarz związany z Sophią, szykuje się na wyprawę wojskową. Tuż przed wyjazdem nawiedza ich kuzyn Martina, Kasjan, wyjątkowo mężny i odważny wojak. Martin zwierza mu się, że manipuluje uczuciami Sophii, cynicznie wykorzystując ją. Sophia rozpoznawszy prawdziwe motywy Martina, rzuca się z okna.

Jedna z jednoaktówek cyklu złożonego z trzech utworów, zatytułowanego Marionetten, której prapremiera odbyła się 1903 w Deutsches Theater w Berlinie. Utwór jest sentymentalnym obrazkiem uzupełniającym panoramę społeczeństwa Wiednia przełomu wieków. Eduard i Georg spotykają się przypadkowo po latach nie wydając się nazbyt szczęśliwi, chociaż Eduard lepiej niż Georg ułożył sobie życie – ma żonę i dziecko, mimo że za młodu uważał, że nie jest stworzony do szczęścia rodzinnego. Tytułowym lalkarzem okazuje się Georg, który manipulował uczuciami przyjaciela, chcąc stworzyć mu iluzję szczęścia: popchnął w jego ramiona swoją ukochaną, obecnie żonę Eduarda. Sam wycofał się z życia, gardzi bogactwem, rodziną i typowym mieszczańskim pojmowaniem szczęścia, najbardziej ceni sobie wolność bez zobowiązań.

W latach dwudziestych Schnitzler tworzy dwie sztuki, które zasługują na szczególną uwagę – dramat pisany jambem Der Gang zum Weiher (1926), stanowiący w zamierzeniu część większego cyklu poświęconego Habsburgom, oraz powstałą trzy lata wcześniej Komedię uwiedzenia (1923). Akcję drugiej sztuki, której prapremiera ma miejsce w reżyserii Hansa Brahma w 1924 roku w Burgtheater, pisarz umieszcza w okresie zwodniczej euforii wojennej, jaka eksplodowała na krótko przed wybuchem I wojny światowej. Twórca ukazuje tu bawiące się społeczeństwo monarchii w czasach kryzysu tożsamości, zmierzające w takt muzyki Johanna Wolfganga Mozarta i Richarda Wagnera do samounicestwienia, którego pierwszymi zwiastunami są odbierający sobie życie Aurelia i Falkenir.

Schnitzler powraca tutaj do ulubionego stylu niedopowiedzeń. Prapremiera komedii odbyła się w 1909 w wiedeńskim Deutsches Volkstheater. Utwór doczekał się dwóch ekranizacji – w 1966 w reżyserii Wolfganga Glücka oraz dziewięć lat później w reżyseria Otto Schenka (ur. 1930). W tej sztuce niemalże każdy bohater skrywa jakąś wieloletnią tajemnicę, która powoli wychodzi na światło dzienne, mimo iż bezpośrednio wypowiedziane na jej temat nie zostaje prawie nic. Wszyscy kluczą, podtrzymują wzajemnie swoje kłamstwa, tak żeby tylko nie zostało powiedziane coś, co mogłoby odkryć prawdę, którą każdy zna. Szczytowym osiągnięciem Schnitzlera jest ujawnienie sekretów rodzinnych za pomocą dialogów, w których nie pada na ich temat ani jedno słowo. Pisarz w ten sposób opisuje ludzi, którzy wiodąc podwójne życie, latami o tym milczą i udają przed sobą.

W latach 1913–1914 Schnitzler pisze cykl trzech jednoaktówek Komedia słów (Komödie der Worte, 1915; przeł. Anna Gacka, 1916), w skład którego wchodzą Godzina prawdy (Stunde der Erkenntnis), Wielka scena (Große Szene) oraz Święto Bachusa (Das Bacchusfest). Wszystkie swoją prapremierę mają w 1915 w Burgtheater oraz równocześnie w Hoftheater w Darmstadcie i w Neues Theater we Frankfurcie nad Menem. Ich tematem są kłótnie, przez lata skrywane tajemnice, pragnienia, żądze i wyrzeczenia, jak to ma miejsce w przypadku małżeństwa Karla i Klary.